جاذبه‌های گردشگری سردترین شهر ایران

واژه اردبیل واژه ای اوستایی است که از دو کلمه آرتا (مقدس) و ویل (شهر) به معنی شهر مقدس ترکیب شده است. به روایت اوستا زرتشت پیامبر ایرانی در کنار رود دائی یتا که امروزه ارس نامیده می شود به دنیا آمد و کتاب خود را در سبلان نوشت و برای ترویج دین خود، روی به شهر بازان پیروز آورد. عده ای به او گرویدند و در این ناحیه جنگی میان زرتشتیان و بت پرستان روی داد که در این جنگ زرتشتیان بر همه روستاها و قصبه های اطراف اردبیل دست یافتند و به افتخار این پیروزی آتشکده ای در اردبیل بنا کردند که امروزه آثار آن در سه فرسنگی این شهر در دهکده ای به نام آتشگاه باقی مانده است. اردبیل در دوره اشکانیان و در میان شهرهای آذربایجان جایگاه ویژه ای داشت.

نوشته اند که قهرمانان آذربایجان به نام دهام که از پهلوانان و از نژاد کیان بوده اند، در این دوره از اردبیل برخاسته اند. به این ترتیب، بنای اردبیل را بسیار کهن تر از زمان ساسانی باید دانست. پیش از دوره اسلامی آذربایجان دارای دو مرکز اصلی بود: یکی از این دو مرکز گنجک (به ارمنی گنزک) بود که همان تخت سلیمان امروزی است، اما نام مرکز دیگر در جغرافیای استرابن از قلم افتاده است. در دوره اسلامی این دو مرکز را شیز و اردبیل خوانده اند. می گویند اردبیل بدون شک مرکز تابستانی آذربایجان بوده است. از اواسط تا اواخر دوره ساسانی، اردبیل به تنهایی مرکز آذربایجان به شمار می رفت و سکه های دوره پارتی و ساسانی در این منطقه با علامت اربارات ضرب می شده است. اردبیل به هنگام فتح آذربایجان به دست مسلمانان هم چنان پایتخت این منطقه و مقر مرزبان آن بود.

در دوره ایلخانان گرچه تبریز، به عنوان شهر مهم آذربایجان رو به رشد بود و از لحاظ سیاسی جایگزین اردبیل به شمار می آمد اما اردبیل نیز به عنوان دارالارشاد هنوز از جایگاهی خاص برخوردار بود. اردبیل در دوره صفوی از لحاظ سیاسی و اقتصادی سرآمد شهرهای ایران بود. شاه اسماعیل صفوی قیام خود را از اردبیل آغاز کرد. این شهر در مسیر شاهراه تجاری ایران و اروپا قرار داشت و ابریشم وارده از گیلان، از طریق اردبیل به اروپا صادر می شد. این امر در پیشرفت اقتصادی و افزایش درآمد مردم تاثیری مهم داشت. اردبیل در دوره قاجاریه رونق و شکوه گذشته را باز نیافت و وسعت آن به حدود یک سوم وسعت شیراز می رسید. این منطقه به دلیل قابلیت های بالای اقتصادی, فرهنگی و تجاری در سال ۱۳۷۲ به صورت استان جداگانه از آذربایجان شرقی درآمد و شهرستان ها، شهرها، دهستان ها و روستاهای زیادی را در برگرفت. هر چند اردبیل به استانی مستقل و جداگانه تبدیل شد، اما تاریخ آن با تاریخ سرزمین آذربایجان چندان در آمیخته که بدون توجه به موقعیت تاریخی آذربایجان نمی‌توان سخن از موقعیت تاریخی اردبیل به میان آورد.

تاریخ بنا و پیدایش اردبیل به درستی معلوم نیست و به طور قطع نمی توان گفت این شهر در چه تاریخی و به دست چه کسی به وجود آمده است. در خود شهر داستانی است که از نسل های گذشته اینگونه نقل شده است: سرزمین اردبیل، به سبب آنکه دور آن‌را کوه گرفته است در زمان قدیم بر اثر ریزش برف و باران به شکل دریاچه وسیعی بوده است. روزی فرمانروای آن حدود که از کنار آن می گذشت از مناظر دلربای اطراف آن انبساط خاطر یافت و آرزوی خود را در امکان خالی کردن آب آن و بنای عمارتی درآن محل، با اطرفیان خویش در میان گذاشت. دو مرد پهلوان به نام «ارده» و «بیل» کمر همت بستند و کندن مجرائی را برای خالی کردن آب در مسابقه ای قبول کردند، تا هر یک بدین کار توفیق یابد پاداشی از فرمانروا دریافت کند. آن دو در دو نقطه دور از هم، به کندن قسمتی از گدار کوه پرداختند. چون ارده کار خود را نزدیک با اتمام دید، با خود اندیشید که مبادا تا وی مجرا را به پایان برساند بیل کار را انجام دهد و در مسابقه پیروز شود، این بود حیلتی کرد و کسی را نزد او فرستاد که به دروغ اتمام کار ارده را به اطلاع او برساند و بیل را از ادامه آن باز دارد. بیل چون این خبر بشنید غصه مرگ شد و هنگامی که ارده از سرگذشت او آگاهی یافت از رفتار ناجوانمردانه خود پشیمان شد و با آنکه مجرا را کنده و خروج آب را دیده بود، خود را از کوه به زیر انداخت و با کشتن خویش، خویشتن را از عذاب وجدان راحت کرد. به هر حال مجرا کنده شد و آب از آن طریق، که امروز به نام «دوجاق» بر سر راه شوسه اردبیل به مشگین قرار دارد، خالی شد و شهری که در جای آن به وجود آمد به حکم فرمانروا، به یاد آن دو پهلوان ناکام «ارده بیل» خوانده شد.

جاذبه های تاریخی اردبیل نیز بدین شرح است.

مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی: این اثر تاریخی و فرهنگی سال ۷۳۵ هجری قمری توسط شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی بنا شده در دوران حکومت صفوی مورد احترام شاهان صفوی بوده است. در سال ۱۳۸۹ به همت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در ردیف آثار ثبت شده جهانی یونسکو قرار گرفته و به عنوان میراث جهانی ثبت شده است. اهمیت این بقعه نه تنها به خاطر جنبه کاربرد زیارتی آن، بلکه به واسطه ویژگی هایی است که در ابعاد هنری و معماری تاریخی آن نهفته است. بخش های اصلی این مجموعه تاریخی عبارتند از: صحن مرکزی به عنوان شاه نشین، مقبره شیخ صفی الدین معروف به گنبد الله الله، آرامگاه شاه اسماعیل اول بنیانگذار سلسله صفویه، آرامگاه محی الدین محمد معروف به حرم خانه، چله خانه، مسجد جنت سرا، عمارت چینی خانه، تالار دارالحفاظ، قندیل خانه یا نمازخانه، دارالحدیث(طاق متولی یا دارالسلام)، سردر شاه عباسی، دروازه اصلی یا سردر بزرگ، حیاط بزرگ یا حیاط باغ، حیاط کوچک میانی، ساحت یا صحن اصلی، محوطه معروف به قبرستان شهیدگاه، خانگاه یا زاویه، حیاط معروف به مقابر و آثار و بقایای معماری کشف شده طی سال های مختلف.

مقبره شیخ جبرائیل نیز در محله کلخوران شهر اردبیل واقع شده است. شیخ امین الدین جبرائیل پدر شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی و جد پادشاهان صفوی است. مکانی که این مقبره در آن احداث شده، محوطه ای وسیع است که به باغ شیخ معروف است، در سال ۱۰۳۰ هجری قمری یعنی اوایل قرن دهم ساخته شده است.

مجموعه بازار شهر اردبیل نیز به عنوان یکی از نمونه های بازار سنتی ایران محسوب می شود. بازار قدیمی اردبیل که بافت قدیمی آن تا حدودی حفظ شده، قسمت های اصلی از راسته های پیرعبدالملک، قیصریه، کفاشان، علافان، زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقو سازان و آهنگران تشکیل شده و سراهای آنها عبارتند از: سرای خشکبار، گلشن، وکیل، زنجیرلو، حاج احمد، حاج شکر، مجیدیه، امام جمعه و دوگوچی. اهمیت بازار اردبیل در دوران صفویه بیشتر به دلیل تجارت ابریشم و حضور کاروانیان در این بازار بوده است.

جاذبه های طبیعی اردبیل نیز شامل موارد زیدی است. کوه سبلان به عنوان یکی از آثار طبیعی، ملی و یکی از هفت قطب گردشگری کشور بوده و به عنوان یک کوه آتشفشانی خاموش، منشأ بالغ بر ۷۵ چشمه آبگرم و ۳۵ چشمه آب سرد معدنی است. این کوه به روایتی زادگاه زرتشت پیامبر بوده و در احادیثی از حضرت محمد(ص) نیز به کوه سبلان اشاره شده است. کوه سبلان دارای سه قله بوده و در رأس بلندترین قله آن دریاچه سبلان به عنوان یک جاذبه ژئوتوریستی قرار دارد.

منطقه نمونه گردشگری نئور در ۴۸ کیلومتری جنوب شرقی اردبیل به طرف خلخال در یکی از دره های کوهستانی در ارتفاع ۲۵۰۰ متری از سطح دریا با مساحتی بالغ بر ۲۲۰ هکتار و عمق متوسط ۵ متر یکی از زیباترین و دیدنی ترین دریاچه های ایران است. هم اکنون نوعی ماهی قزل آلای رنگین کمان که بهترین نوع ماهیان دنیا است، در آن پرورش داده می شود که هر ساله عده زیادی از مردم جهت ماهی‌گیری و کوهنوردی و استفاده از مناظر بدیع و بی نظیر منطقه و هوای خنک و مطبوع آن به دریاچه روی می آورند.

این دریاچه از سوی سازمان ملل به عنوان محل زیست و حیات پرندگان با اهمیت منظور شده است. دریاچه نئور که ماهی قزل آلای آن شهرت جهانی دارد، دارای جاذبه های بسیار مساعد گردشگاهی است و حواشی این دریاچه از تفرجگاه های مهم اردبیل بوده و همه ساله مسابقه تفریحی تحت عنوان مسابقه ماهی‌گیری در این دریاچه بین دوستداران صید ماهی انجام می گیرد. از پستانداران حوزه زیست این منطقه می توان به خرس قهوه ای، گرگ، روباه، گراز و از پرندگان به انواع اردک وحشی، خوتکا، آنقوت، کبک، چکاوک، بلدرچین، عقاب طلایی و ....اشاره کرد.

منطقه نمونه گردشگری دریاچه شورابیل یکی از نقاط تفریحی و گردشگری شهر اردبیل است. این دریاچه، آب شور داشته و به همین نام نیز نامگذاری شده که اخیراً با هدایت آب رودخانه بالیقلو از شوری آن کاسته شده به طوری که در زمستان ها شاهد یخ زدگی سطح آب آن می شویم. با گسترش و توسعه شهری شهر اردبیل این دریاچه که قبلاً در حاشیه شهر قرار گرفته بود در داخل شهرک های مسکونی و مجتمع های تفریحی و تجاری و شهربازی محصور شده است و یکی از تفرجگاه های اصلی گردشگری مردم اردبیل است.

دربند هیر نیز، یکی از مراکز بسیار مهم تفریحی و گردشگری منطقه هیر است، این دربند از دهانه دریاچه نئور شروع می شود و تا ابتدای قوری چای ادامه می یابد. دربند هیر شامل رودخانه بسیار جذاب بوده و حاشیه رودخانه مملو از باغات گیلاس و آلبالو است. این منطقه در بالا دست پوشیده از گیاهان مرتعی اعم از انواع گون، آویشن و صدها گونه دیگر از پوشش گیاهان دارویی است. برای دستیابی به این مکان جذاب از داخل شهر هیر که در جاده اردبیل به خلخال واقع شده است استفاده می شود.

آبشار سردابه دیگر اثر طبیعی استان اردبیل است که در ۲۴ کیلومتری غرب اردبیل و در منطقه نمونه گردشگری آبگرم سردابه در دامنه شرقی توده سبلان واقع است. ارتفاع این آبشار در حدود ۱۵ الی ۲۰ متر است. این آبشار از محل های دیدنی مجتمع آبگرم معدنی سردابه و از نقاط گردشگری اردبیل است. این منطقه به دلیل برخورداری از مجتمع های آبگرم سردابه و قیه سویی از مناطق گردشگرپذیر استان و شهرستان اردبیل بوده و همه ساله پذیرای تعداد زیادی از گردشگران از سراسر کشور است.

امام زاده های استان نیز شامل امامزاده صالح، امامزاده سید صدرالدین، امامزاده حلیمه خاتون و... است.

امامزاده صالح از اماکن مذهبی شهر اردبیل است. هسته اولیه بنا متعلق به عصر صفوی و بنای فعلی در یک دهه گذشته نوسازی شده است. قبلا رواق، حرم، مسجد و یک ایوان در ضلع جنوبی، مهمترین عناصر کالبدی آن را تشکیل می دهد. اشعار نوشته شده برروی کاشی های ایوان بیانگر این است که در سال ۱۱۳۰ هجری قمری یعنی در زمان شاه عباس صفوی احداث شده است. رواق این امامزاده به شکل مستطیل است و روشنایی درون آن از طریق پنجره هایی که در طاق نماهای جنوبی تعبیه شده تأمین می شود. حرم نیز دارای هفت طاق نما با پنجره هایی برای نورگیری است. ضریح آهنی بقعه نیز در مرکز آن قرار دارد. امامزاده صالح مدفن دوتن از علما و مراجع عالیقدر است.

خانه های تاریخی نیز شامل خانه صادقی، خانه رضازاده، خانه ابراهیمی، خانه ارشادی است.

حمام های تاریخی استان نیز شامل حمام آقانقی(موزه مردم شناسی)، حمام شیخ(موزه صنایع دستی)، حمام ابراهیم آباد (سفره خانه سنتی) و ... است.

مساجد تاریخی نیز باید از مسجد جمعه، مسجد میرزا علی اکبر، مسجد جامع و ... نام برد.

پل های تاریخی نیز شامل پل هفت چشمه(پل ججین)، پل یعقوبیه، پل پیرمادر(سیدآباد)، پل گیلانده، پل سرخ سامیان و ...است.

از رودخانه های شهرستان اردبیل نیز باید رودخانه قره سو، بالیقلی چایی و هیرچایی می‌توان نام برد.

بالیقلی چایی(رودخانه ماهی دار) اردبیل، که از چشمه سارها و برف های دامنه های جنوبی کوه سبلان و دامنه های شمال غربی رشته کوه های بزغوش سرچشمه می گیرد، از شهر اردبیل می گذرد و به رودخانه قره سو می ریزد.

صنایع دستی شهرستان اردبیل نیز می‌توان از معرق چوب، سفالگری، منبت چوب، تراش سنگهای نیمه قیمتی، نگارگری، قلاب بافی، ورنی بافی، گلیم بافی، تذهیب، سوزن دوزی، جاجیم بافی، احجام چوبی، البسه محلی (لباس های سنتی)، خراطی، گره چینی، نقره سازی، صنایع دستی چرمی، ساخت ساز سنتی، طراحی نقشه فرش، زیورآلات سنتی، تراش روی شیشه، چلنگری، حکاکی روی سنگ، مشبک چوب، کاشی معرق، چاپ باتیک، نقاشی روی پارچه، پیکرتراشی، ساخت احجام سفالی، نقاشی روی شیشه، سوخت روی چوب، کاشی هفت رنگ، گچ بری، ورشو سازی، نقاشی روی چرم، دوات گری، قلم زنی، حجاری، مس گری، چاقو سازی، زین سازی، سراجی، رنگرزی، چاروق دوزی، ملیله سازی نام برد.

لازم به ذکر است بازارچه دائمی عرضه و فروش صنایع دستی در میدان عالی قاپو اردبیل واقع شده است.

غذاها و سوغات محلی شهرستان اردبیل نیز شامل سوغاتی های خوراکی مختلفی است.

عسل معروف ترین محصول و سوغاتی مناطق اطراف سبلان و استان اردبیل است. دامنه ها و کوهپایه های حوالی سبلان به لحاظ تنوع گیاهی و ویژگی های اقلیمی استعداد فوق العاده ای برای تولید عسل و زنبورداری دارد. بهترین نوع عسل در دامنه های پوشیده از سنبل، ریحان، پونه و گون سبلان تولید می شود و به سبب مرغوبیت، شهرت ملی و جهانی پیدا کرده است. عسل های تولیدی این منطقه به صورت عسل بدون موم و عسل با موم عرضه می شود. بهترین نوع عسل، عسل بهاره است و برای درمان بیماری ها مفید است.

حلوای سیاه: این خوراکی خاص شهرستان اردبیل است و در این شهر نیز عرضه می‌شود. حلوای سیاه رنگی بوده و بسیار مقوی است. این حلوا از آرد، جوانه گندم، آب، کره طبیعی، عصاره عسل و ادویه و سایر افزودنی های مجاز تهیه می‌شود.

فرآورده های لبنی نیز از سوغاتی های دیگر منطقه نظیر سرشیر، کره، ماست، دوغ و پنیر است.

غذاهای محلی مردم منطقه نیز شامل پیچاق قیمه، آش دوغ، خشیل، هرا، ساج ایچی، سوغان سوئی، بوزباش، کله جوش، مرجی شورباسی، سوتدی پلو، ساری حلوا، انواع آبگوشت و انواع کباب ها، قیقناغ، شوربا، ساج ایچی(بوزارتما)، مرجی پته، قوزولی پلو، ترشی قورمه، ترشلی آش، امام آشی( ساری آش)، یاوان آش، گیلدیک آشی( نسترن وحشی)، چغرتما، قویماق، قیساوا است.