بازنمایی جنگ در آثار سینمایی

به‌گزارش ایران، همه از وضعیت نابسامان سینما رنج می‌بردند، هر‌کسی ساز خودش را می‌زد، البته که نگران آینده سینمای کشور بودند اما چاره‌ای جز این نبود. امید در دل‌ها موج می زد و همه همچنان چشم انتظار فرمایشات امام بودند. بعد‌از چند نکته در خصوص سامان دادن به وضعیت تلویزیون و سینما که امام در سخنان شان به آن اشاره داشتند، چرخ سینما دوباره به راه افتاد و راه برای موج نوی سینما هموار شد. هنرمندان برای انعکاس ایدئولوژی و مصور کردن دغدغه هایشان دست به تولید آثار زدند. همه مردم در گیر و دار شکل‌گیری و مستحکم کردن پایه‌های نظام اسلامی بودند تا اینکه چشم پلید کفتارها به نوزاد نوپا دوخته شد؛ حزب بعث با بی‌رحمی تمام به ایران لشکرکشی کرد. همه برای دفاع قیام کردند؛ هنرمندان هم برای حفظ انقلاب خود را از مردم مستثنی ندانستند. ثبت و ضبط رویدادها و اتفاقات حداقل کاری بود که می‌توانستند انجام دهند. آنها با شلیک هر خمپاره از دشمن عکس‌العمل فرماندهان، رزمندگان و... را با وجود تمام مشکلات منعکس می‌کردند. اگرچه آن زمان سینمای جنگ ملزومات و ساختارها و قالب‌های خاص خودش را داشت اما نطفه سینمای جنگ در ایران با ذکر دفاع مقدس بدون هیچ زمینه و برنامه‌ریزی شکل گرفت. با توجه به اینکه ۲۱ شهریور در تقویم ملی ایران با نام روز ملی سینما شناخته می‌شود در ادامه مروری بر فیلم‌های تأثیرگذار سینمای دفاع مقدس در ۴ دهه گذشته تا به امروز داریم.

«کانی مانگا»؛ رکورد طولانی‌ترین اکران در تاریخ سینمای ایران
«کانی مانگا»؛ فیلمی ساخته سیف‌الله داد است. شاید هیچ کدام از فیلم‌های ایرانی به اندازه «کانی مانگا» با استانداردهای سینمای جنگی مطابقت نداشت. در این فیلم برای اولین بار از تجهیزات نظامی بزرگ استفاده شده بود. قصه ریتم جذابی داشت و درگیری‌ها، انفجارها و تیراندازی‌ها واقعی به‌نظر می‌رسید. امروز باورش خیلی سخت به‌نظر می‌رسد اما این فیلم ۱۵ سال تمام روی پرده سینما ماند! شواهد نشان دهنده این موضوع بود که «کانی‌ مانگا» تا سال‌ها فیلم محبوب ایرانی‌ها بود.

«پرواز در شب»؛ فیلمی گره خورده با حماسه علمدار کربلا
«پرواز در شب» اثر تماشایی رسول ملاقلی‌پور سرآغاز گونه جدیدی از فیلم‌های دفاع مقدس بود. فیلم‌هایی که به جنگ از منظر حماسه و عرفان نگاه می‌کرد، فیلم پیوند معنایی روشنی با حادثه کربلا داشت و این تفسیر از دفاع همان چیزی بود که مخاطبان آن سال‌ها دوست داشتند ببینند. بعدها خیلی از فیلم‌های دفاع مقدس مسیر پرواز در شب را ادامه دادند.

«دیده بان»؛ شاهکار حاتمی کیا
«دیده‌بان» فیلمی بود که ابراهیم حاتمی‌کیا کارگردان جوان آن سال‌ها به سینمای ایران هدیه داد. این فیلم نوع جدیدی از فیلم دفاع مقدس بود که به‌جای حادثه‌پردازی و تمرکز بر قصه‌های بیرونی جنگ به دنیای درونی رزمنده‌ها پرداخت. برای کارگردان دیده بان و مخاطبانش جنگ مقامی بود که انسان را از زمین جدا می‌کرد و تا ملکوت بالا می‌برد. درواقع سینما داشت تلاش می‌کرد مفاهیم بلند را در قالب تصویر بگنجاند.

سینمای دفاع مقدس با «افق» از آب و گل درآمد
سینمایی «افق» یکی دیگر از آثار رسول ملاقلی‌پور است که به یکی از عملیات‌های ایران در دریا پرداخته است. همین ویژگی هم به فیلم این امکان را داد که به فیلمی جذاب و گیرا تبدیل شود. نکته دیگر درباره سینمایی «افق» این است که کارگردان هنگام روایت این داستان پرحادثه شخصیت‌های به یاد ماندنی خلق کرد و سیر تحول‌شان را بخوبی نشان داد. «افق» با تمام تلاش‌های تکنولوژیکی که برای زیباتر شدن تصویر‌هایش به کار برده بود نشانگر بلوغ سینمای دفاع مقدس بود.

«هور در آتش» همچنان در لیست بهترین فیلم‌های دفاع مقدس
«هور در آتش» فیلمی به‌ کارگردانی و نویسندگی عزیزالله حمیدنژاد روایت کننده سفر یک پیرمرد برای رسیدن به پسر گمشده‌اش در دل نیزارهای مه گرفته در مناطق جنگی است. هور در آتش مثل یک منظومه عرفانی است قصه فیلم ظاهراً ارتباط مستقیمی با جنگ نداشت اما حقیقت جنگ را در خودش خلاصه کرده است برای همین هم است که هنوز هم خیلی از منتقدین این فیلم ساده و صمیمی را در لیست بهترین‌های دفاع مقدس جای می‌دهند.

موسیقی ماندگار «بوی پیراهن یوسف»
از پایان جنگ به بعد سینماگران دفاع مقدس فرصت پیدا کرده بودند به مردم پشت جبهه هم توجه کنند. در واقع به آدم‌هایی که از جنگ آسیب دیده بودند. «بوی پیراهن یوسف» به انتظار دردمندانه آدم‌هایی پرداخت که جنگ بخشی از وجودشان را در تاریکی خودش بلعیده بود. این ساخته ابراهیم حاتمی کیا داستانی تلخ و انسانی با پایانی تکان‌دهنده دارد؛ غیر از همه اینها این فیلم موسیقی شاهکاری دارد که هیچ وقت کهنه نمی‌شود.

تصویری از آدم‌های خالص و صمیمی جبهه در«لیلی با من است»
«لیلی با من است» فیلم خوش‌ساخت کمال تبریزی مثل تمام فیلم‌هایی که با سلاح طنز به نبرد با جنگ می‌روند مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. با وجود طنازی و نگاه منتقدانه فیلم در تجلیل از ارزش‌های دفاع مقدس ساخته شده و تصویری از آدم‌های خالص و صمیمی جبهه را نشان می‌دهد. درواقع لیلی با من است آغاز مسیری بود که بعدها به ساخت شماری از پرفروش‌ترین سینمای ایران منجر شد.

«سفر به چزابه» اثری که تلخی جنگ تحمیل شده را به تصویرکشید
«سفر به چزابه» اثر دیگر رسول ملاقلی‌پور است که در پروسه اکران نقدهای منفی به سویش سرازیر شد. خیلی‌ها دوست نداشتند تصاویری که از جنگ تحمیلی داشتند با تصویر صریح این فیلم عوض کنند، اما کارگردان حرفش را زده بود. فیلمش با آن فرم پیچیده از ذائقه معمول سینمای ایران فاصله داشت و مضمون اثر بی‌رحمانه تلخی جنگ تحمیل شده را به تصویر کشید. حالا با گذشت سال‌ها خیلی از منتقدین آن دوران از طرفداران این فیلم شده‌اند.

«عقاب ها» یکی از پربیننده‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران
«عقاب‌ها» یکی از اولین فیلم‌هایی بود که درباره جنگ تحمیلی ساخته شد. در سال‌هایی که مردم تشنه روایتی از ایستادگی و مقاومت خودشان بودند این فیلم تمام سینما را به اشغال خود درآورد. ساموئل خاچیکیان کارگردان فیلم همیشه می‌دانست که باید مخاطب را چطور میخکوب کند. این بار این کار را در سینمای جنگی انجام داد. این فیلم یکی از پربیننده‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران بود. فیلمی که با قیمت بلیت‌های امروز بیش از ۱۱۰ میلیارد تومان فروخت.

«آژانس شیشه‌ای» فیلمی ضروری برای سینمای دفاع مقدس
داستان «آژانس شیشه‌ای» نه در جبهه می‌گذرد و نه حتی در دوران جنگ؛ اما شاید بشود گفت یکی از مهم‌ترین فیلم‌های سینمای دفاع مقدس است. فیلم به سؤال‌های مهمی می‌پردازد، سؤال‌هایی که مردم سال‌های زیادی بود از خودشان می‌پرسیدند؛ آیا جنگ واقعاً تمام شده؟ نسبت ما با جنگ چیست؟ چرا جنگیدیم؟ جنگ چطور ما را تغییر داد؟ و هزاران سؤال دیگر. مطرح کردن این سؤال‌ها «فیلم آژانس شیشه‌ای» را تبدیل کرد به فیلمی که برای سینمای دفاع مقدس ضروری بود و هنوز هم هست.

دهه ۷۰ اوج ساخت و تولید فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس
دهه هشتاد یکی از کم رونق‌ترین دهه‌ها در ساخت فیلم‌های دفاع مقدس بود و آثار سینمای جنگ در این دهه همانند دوره‌های ۶۰ و ۷۰ مورد توجه قرار نگرفت. در واقع در دهه هشتاد فیلم‌های جنگی افت قابل توجهی کردند. در سال‌های اخیر نیز باتوجه‌ به هزینه‌های سنگین ساخت فیلم با موضوع دفاع مقدس، سینماگران انگشت‌شماری به‌ سراغ ساخت فیلم‌ در این حوزه رفته‌اند اما درمیان همین اندک آثار ساخته‌شده نیز چند اثر تأمل‌برانگیز دیده می‌شود؛ آثاری که شاید به پای فیلم‌های ساخته‌ شده در دهه۷۰ نرسند اما هرکدام تجربه جدیدی در این ژانر هستند.

نگاهی ساده و صادقانه به مقوله مادران شهید در «شیار۱۴۳»
«شیار۱۴۳» نرگس آبیار را می‌توان یکی از فیلم‌های موفق دهه۹۰ در ژانر دفاع مقدس معرفی کرد. این فیلم، زندگی مادری را به تصویر می‌کشد که در نبود پسرش، روزگارش به تلخی می‌گذرد و منتظر است او روزی از جبهه بازگردد. فیلم «شیار۱۴۳» مورد استقبال طیف‌های مختلف مردم قرار گرفت و در بیش از ۳۰ جشنواره بین‌المللی حضور یافت و ۱۶ جایزه بین‌المللی دریافت کرد.

شهید چمران به روایت ابراهیم حاتمی‌کیا
«چ» فیلم به‌ یادماندنی دیگری در سینمای دفاع مقدس از ابراهیم حاتمی‌کیا در دهه اخیر است. او در این اثرش به سراغ یکی از چهره‌های مهم جنگ رفته و دو روز از زندگی شهیدچمران را در درگیری پاوه، روایت کرده است. فیلم «چ» دارای ۵۲۰ پلان است و در مقایسه با فیلم‌های دیگر ژانر سینمای جنگی ایرانی، دارای جلوه‌های ویژه و صحنه آرایی‌های نظامی کم‌نظیری است.

«ایستاده در غبار» روایتی از زندگی احمد متوسلیان
«ایستاده درغبار» محمدحسین مهدویان دیگر فیلم دهه اخیر است که روایتی از جنگ ارائه می‌دهد. مهدویان در اولین ساخته سینمایی خود، به‌سراغ یکی از قهرمانان جنگ رفته و بخشی از زندگی احمد متوسلیان را در یک مستند- درام به تصویر کشیده است. این فیلم در سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر با استقبال خوبی از سوی منتقدین، اهالی رسانه و مردم مواجه شد.

«۲۳ نفر» فیلم جنگی رده سنی نوجوانان
«۲۳ نفر» فیلمی به کارگردانی مهدی جعفری اقتباسی از خاطرات ۲۳ نفر از رزمندگان نوجوان است که در سال ۱۳۶۱ به اسارت نیروهای عراقی درآمدند و صدام سعی داشت با ژست‌های انسان‌دوستانه از این نوجوانان بهره‌برداری تبلیغاتی کند. این فیلم در سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر برنده جایزه بهترین فیلم از نگاه ملی شد.

«درخت گردو» جدیدترین فیلم سینمای دفاع مقدس
و در آخر می‌توان به تازه‌ترین ساخته محمد حسین مهدویان یعنی «درخت گردو» اشاره کرد. این فیلم بالاخره بعد از اکران در جشنواره فجر سال ۱۳۹۸ که برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر نقش اول مرد از جشنواره شد، هم اکنون روی پرده سینماها رفته است. «درخت گردو» روایتگر یکی از اتفاقات تراژیک در هشت سال دفاع مقدس است. در این فیلم بمباران سردشت به دست بعثیان متجاوز روایت می‌شود، اما روایت این فاجعه به اندازه‌ای تأثیرگذار است که نمی‌توانید با دیدن فیلم تحت تأثیر آن قرار نگیرید. بااینکه این فیلم به‌خاطر محدودیت‌های کرونایی در شرایط عادی سینماها روی پرده نرفته است و در شرایط موجود کمتر کسی تمایل به سینما رفتن دارد باز هم «درخت گردو» توانسته در قیاس با دیگر فیلم‌های در حال اکران، فروش خوبی داشته باشد.