ملکی: حفظ و نگهداری زبان فارسی در اولویت سازمان پژوهش قرار دارد

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، در ابتدای این جلسه، حسن ملکی به دلایل برگزاری این جلسه اشاره کرد و گفت: نامه‌ای از سوی وزارتخانه به ما ارسال شده که در آن به ماده ۱۰ آیین‌نامه اجرایی مبنی بر ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه تأکید شده است. این شورا نیز با تأکید بر همین آیین‌نامه تشکیل شده و محورهای اصلی فعالیت‌های آن نیز مشخص شده است البته این مسؤولیت بسیار سنگینی به‌شمار می‌رود که باید دقت ویژه‌ای در آن داشته باشیم.

وی ادامه داد: زبان فارسی، به دلیل آثار و گستردگی خاصی که در مجموعه فرهنگ اسلامی و ایرانی ما دارد، صرفاً یک زبان نیست و در واقع یک فرهنگ و تمدن است لذا وقتی از زبان فارسی صحبت می‌کنیم، نباید آن را به مکالمه و واژه‌ها محدود کنیم زیرا بسیار فراتر از این مسائل است.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی افزود: این زبان به مثابه یک رود جاری است که از گذشته‌ها ریشه گرفته و در زمان حال جاری و به سوی آینده در حال حرکت است؛ یعنی انسان را در امتداد زمان قرار می‌دهد و به واسطه این زبان، زمان گذشته، حال و آینده به یکدیگر مرتبط می‌شوند و راه تمدنی ما شکل می‌گیرد. نکته دیگر این است که زبان فارسی صرفاً در ایران، ساری و جاری نیست و تعداد قابل توجهی از کشورها مانند افغانستان، پاکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ... به زبان فارسی تکلم و حتی نگارش می‌کنند و این نشان‌دهنده جایگاه بلند زبان فارسی و تأثیر آن بر فرهنگ و تمدن است.

ملکی به بُعد تاریخی زبان فارسی اشاره کرد و گفت: از بعد تاریخی هم اگر به صدر اسلام نگاه و به منابع تحقیقی مراجعه کنیم، می‌بینیم که حضرت رسول اکرم(صلی الله و علیه و آله)در آن زمان، مترجمانی را معین کرده بودند تا زبان فارسی را بیاموزند و این نشان دهنده این است که زبان فارسی، یک درخت ریشه دار، کهنسال است که حتی پس از پذیرش اسلام از سوی مردم ایران، جایگاه خود را حفظ کرد این در حالی است که بسیاری از کشورها، با پذیرش اسلام، زبان عربی را پذیرفتند البته بدیهی است که عربی، زبان قرآن و دینی ماست اما حفظ زبان فارسی در ایران، ریشه در فرهنگ و تمدن ما دارد.

وی تصریح کرد: زبان فارسی از جهات مختلف برای ما اهمیت دارد که یکی از آن‌ها بعد اجتماعی و فرهنگی است زیرا فرهنگ روح یک ملت است و زبان در پیکره فرهنگ، مهم‌ترین و مؤثرترین جایگاه را دارد. در واقع از طریق زبان فرهنگ، انتقال و ترویج می‌یابد. از بعد سیاسی نیز، بدیهی است که اگر زبان یک ملت گرفته شود، بسیاری از موارد آن ملت گرفته می‌شود و اینکه گفته می‌شود که چرا از واژه‌های بیگانه نباید استفاده کنیم، همین است زیرا تلاش ما این است که هویت خودمان را حفظ کنیم.

زبان فارسی؛ کم نظیر در تاریخ بشریت

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: از جهت هنری و زیبایی شناختی، می‌توان گفت که زبان فارسی، در تاریخ بشریت کم نظیر است زیرا زیباترین و عارفانه‌ترین اشعار ما به زبان فارسی بیان شده و حیرت بسیاری از جهانیان را برانگیخته است. نمونه‌هایی چون گلستان، بوستان، مثنوی معنوی و ... بیانگر قدرت و شکوه این زبان هستند. از بعد عرفانی نیز عرفای، بسیار صاحب نام عرب، هندی و ... به زبان فارسی نگارش داشته‌اند لذا تأکید بر این زبان، حائز اهمیت است.

لزوم توجه به زبان فارسی در کتاب‌های درسی

ملکی بر لزوم توجه به زبان فارسی در کتاب‌های درسی تأکید کرد و گفت: زبان فارسی از طریق کتاب‌های درسی، مجلات رشد و امثال اینها تألیف می‌شود لذا باید واژه‌های بیگانه را در این منابع پالایش کنیم تا واژه‌های خالص زبان فارسی را، در این منابع شاهد باشیم. مخصوصاً در درس علوم، این مسئله بیشتر مطرح است و باید به آن توجه ویژه کنیم. البته این کار نیاز به متخصصان حوزه ادبیات و زبان فارسی که در فرهنگستان حضور دارند، نیز هست و قطعاً از حضور این بخش نیز در این جلسات شورا استفاده خواهیم کرد و ما به تناسب موضوعات نیز می‌توانیم، از دیگر کارشناسان دعوت کنیم.

در ادامه این جلسه، حسین سوزنچی، مدیرکل دفتر تألیف کتاب‌های درسی آموزش عمومی و متوسطه نظری، به طبقه بندی مباحث این شورا پرداخت و گفت: مسئله اصلی این است که باید زبان فارسی را از کلمات بیگانه خالی کنیم و در حوزه کار خودمان این موضوع محل بحث است. از حیث نیاز ما، کلمات سه بخش هستند که یک قسمت آن مربوط به اسامی خاص است و باید تلاش کنیم که اسامی بیگانه بر روی مدارس نامگذاری نشوند. دسته دوم، کلمات بیگانه‌ای است که معادل رایجی در کشور دارند و مهم‌ترین دسته هستند که باید در تمام بخش‌ها، چه کتاب‌های درسی و چه سایر بخش‌ها تغییر کند. دسته سوم، مباحثی است که هنوز کلمات جایگزین ندارند و باید به فرهنگستان پیشنهاد شود.

وی افزود: در بحث کلمات غربی باید نکاتی مدنظر قرار گیرد یعنی متخصصان زبان که نماینده آنها فرهنگستان زبان هستند در کنار متخصصان رشته‌ها وارد عمل شوند.

آیین نامه‌ای برای شورا تدوین شود

علی محبی، قائم مقام سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نیز برگزاری این جلسه را مایه خرسندی خواند و گفت: این موضوع بسیار حساس است و پیچیدگی‌های خاصی دارد لذا هم در شناسایی و هم در جایگزینی و اعمال کلمات، یک کار سنگین پیش رو داریم. به‌نظر می‌رسد که در راستای اجرای نظام‌مند کار، در وهله نخست باید برای خود شورا یک آیین‌نامه تدوین شود تا هدف، فرایند و وظایف اعضا در آن کاملاً مشخص شود. در مرحله بعدی نیز ما باید، چند پروژه تحقیقاتی تعریف کنیم و بر اساس چارچوب‌ها، به شکل گام به گام کار را دنبال کنیم.

وی ادامه داد: در این مسیر، شناسایی واژه‌ها، پیشنهاد معادل فارسی و بخش بعدی پس از تصویب فرهنگستان اعمال واژه‌ها، به‌شمار می‌رود، لذا باید برای هر سه این بخش‌ها، پروژه‌های زود بازده را تعریف کنیم تا بتوانیم، یک بار کل کتاب‌های درسی و تمام دفاتر تألیف و مجلات را بازبینی کنیم.

محمدابراهیم محمدی، مدیرکل انتشارات و فناوری آموزشی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی نیز بیان کرد: به نظرم یکی از دلایل ترویج کلمات غربی، به فرهنگستان زبان فارسی مربوط است اما نکته دیگر این است که ما به عرف در این راستا توجه نکرده‌ایم. به‌نظر من باید در این بخش انجمن‌های مردم نهاد، دانش بنیان و کشوری داشته باشیم تا بتوانیم در مواجهه با موارد تازه، با سرعت عمل کنیم. این مسئله در کشورهای عربی دیده می‌شود و کلمات با سرعت تولید و در بین مردم ترویج می‌شود.

وی خاطر نشان کرد: نکته دیگر این است که گاهی بین تولید کلمه و جایگزینی آن سال‌ها فاصله ایجاد می‌شود، و این مسئله را با سختی‌های مختلف روبه‌رو می‌کند. در این راستا، صدا و سیما نیز باید در این عرصه علاوه بر آموزش و پرورش، بر مسئله، زبان فارسی تأکید داشته باشد اما متأسفانه اینگونه نیست. ما با زبان عربی یک در هم تنیدگی داریم اما در مورد زبان انگلیسی این مسئله مصداق ندارد لذا باید برای جایگزینی کلمات وارد شده از این نوع کشورها، یک تلاش مضاعف داشته باشیم.

شیرزادی، نماینده معاونت متوسطه نیز از برگزاری این جلسه ابراز خرسندی کرد و گفت: اصل پانزدهم قانون اساسی دقیقاً عنوان می‌کند که زبان مشترک همه مردم ایران، فارسی است لذا این قانون، ما را ملزم کرده که هم در زبان و هم مکتوبات از این زبان استفاده کنیم اما به‌نظر من در این بخش ما نباید افراط و تفریط داشته باشیم. مصداق این افراط را می‌توان همان بحث کاری، که در درس زیست‌شناسی انجام شد، دانست. این مسئله که ما یکباره خواستیم تمام لغات بیگانه را در درس زیست شناسی، تبدیل به فارسی کنیم به‌نظر من باید با بررسی و مطالعه و مرحله به مرحله انجام شود. تفریط نیز به معنای این است که باید در این عرصه حساس باشیم و نه اینکه بی تفاوت برخورد کنیم.

وی افزود: ورود واژه‌ها، اصطلاحات و لغات خارجی در فضای مجازی بسیار گسترده شده است و یک تهدید به‌شمار می‌رود لذا باید برای آن راهکاری اندیشید. بحث دیگر آثار مکتوب است و باید تلاش کنیم تا جایی که می‌توانیم در کتاب‌ها و بسته‌های آموزشی، تمام سعی‌مان جلوگیری از ورود واژه‌های بیگانه، پالایش و اصلاح آن باشد.

اهمیت واژه‌گزینی و بکارگیری کلمات فارسی

افشار بهمنی، مدیرکل دفتر تألیف آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش نیز در این جلسه، گفت: از سال گذشته در این ابعاد توجهات مختلفی شده و اینکه امروز شورای حفظ و ترویج برگزار می‌شود، نوید بخش اتفاقات تازه‌ای است. در این راستا، یکی از مؤلفه‌های اصلی، در این عرصه واژه‌گزینی و به‌کار گیری کلمات فارسی است اما دو مؤلفه دیگر که باید به آن توجه کنیم این است که گسترش زبان فارسی را نیز در نظر بگیریم و طرح‌هایی مانند داستان نویسی و قصه‌خوانی را، با حفظ و ترویج زبان فارسی و مصوبات این شورا، دنبال کنیم.

وی ادامه داد: درباره مهارت‌های نگارشی نیز، چه در ابعاد داخلی چه بین‌المللی باید نگاه ویژه‌ای را دنبال کنیم. متأسفانه بسیاری از آزمون‌های ما تستی است که این امر، می‌تواند تأثیری مخرب بر زبان و ادبیات فارسی و بخش نگارش داشته باشد.

دانشگر، عضو هیأت علمی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی نیز در پاسخ به مباحث مطرح شده، گفت: زبان و ادبیات فارسی مربوط به همه مردم این آب و خاک است و مردم همه به آن حساسیت دارند و آن را مسئله خود می‌دانند که درست نیز هست. گذشته از اینکه زبان عربی، زبان دینی ماست و با هویت ما آمیخته است، فرهنگستان به همه واژه‌هایی که خارج از زبان فارسی است، توجه می‌کند اما مسئله این است که از سوی زبان عربی، هیچ احساس خطری وجود ندارد و بیش از صد سال است که واژه‌ای از این زبان به زبان فارسی وارد نشده است لذا پرداختن به آن موضوعیت ندارد و واژه‌هایی که وجود دارند به نوعی خودی شده‌اند.

وی تأکید کرد: اگر قرار باشد که زبان فارسی را با این دیدگاه از کلمات عربی پاکسازی کنیم، باید یک زبان الکن را نگاه داریم و با حافظ، سعدی، مولوی و بسیاری از نویسندگان خداحافظی کنیم و فرزندان ما امکان برقراری ارتباط با گذشته خود را از دست می‌دهند. به‌نظر من، این خواست کسانی است که زبان فارسی را عقیم و سترون می‌خواهند لذا باید از آن پیشگیری کنیم.

عضو هیأت علمی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی ادامه داد: در بخش زبان غربی به دلیل اختراعات و اکتشافات، واژه‌های اینچنینی با سرعت وارد زبان فارسی شده‌اند و باید به آن توجه ویژه داشت. حدود سی سال است که ما موضوع واژه‌گزینی در فرهنگستان را آغاز کرده‌ایم و تقریباً نسبت به اینکه موضوع جدیدی بوده، کار بسیار خوب پیش رفته است. فرهنگستان سال‌هاست که با آموزش و پرورش در ارتباط است و تمام کتاب‌های موجود از سوی فرهنگستان بررسی شده و معادل تمام واژه‌ها نیز، استخراج شده است و حتی در بخشی از این کار نیز خود وزارت آموزش و پرورش دخیل بوده است البته به مجلات رشد نیز توجهاتی شده است و می‌توان گفت که از نظر زبانی بهترین عملکرد سازمان پژوهش در این بخش انجام شده است.

ملکی نیز در این بخش، گفت: یکی از تأکیدات من این بوده که ارتباط ما با فرهنگستان پررنگ شود که خوشبختانه این بخش خوب پیش رفته و باعث رشد بخش‌های محتوایی ما شده است.

میرجعفری، ویراستار دفتر تألیف کتاب‌های درسی، بیان کرد: سؤال نخست این است که چرا اساساً ما با این مشکل روبه‌رو هستیم و تعدادی واژه در اختیار ما هست که دوست نداریم از آن استفاده کنیم؟ موضوع از این نقطه ناشی می‌شود که امروز فرهنگ ما غالب نیست البته این بدان معنا نیست که فرهنگ ما ضعیف است بلکه مسأله این است که هژمونی غالب شده، امروز به راحتی علم تولید می‌کند و بر این عرصه تأثیرگذار است؛ بدیهی است تبعات این تولید نیز به واژه‌ها نیز رسیده لذا من فکر می‌کنم که ما باید یک نگاه فرهنگی به واژگان داشته باشیم.

وفائیان رئیس حوزه تربیت و یادگیری مطالعات اجتماعی نیز در بخش دیگر این جلسه بر لزوم توجه به انتقال معنای واژه‌ها در جایگزینی تأکید کرد و گفت: هدف اصلی در این عرصه، گذر از واژه و رسیدن به معناست و باید توجه کرد که نسبت بین این دو مکانیکی و دستوری نیست زیرا معنا قطعاً متأثر از فرهنگ است لذا اگر این واژه گزینی را همراه با یک سری امور دیگر لحاظ نکنیم، ممکن است، هدفی که به دنبال آن هستیم، گاهی به ضد خود تبدیل شود.

وی ادامه داد: وقتی ما یک واژه‌ای را تغییر می‌دهیم، قطعاً باید پذیرش اولیه داشته باشد یا تمهیداتی در این راستا آماده کنیم. ما از یک سو با یک جامعه علمی که هر کدام یک سری اصطلاحات دارند که بار معنایی خاصی دارد مواجه‌ایم اما هنگام ترجمه عملاً لوازم معنایی که در چارچوب دانشی آنان وجود دارد، گم می‌شود لذا معمولاً جوامع علمی از این کلمات استفاده نمی‌کنند کما اینکه بسیاری از آنان متعهد به زبان فارسی هستند. مسئله این است که معنای کلمه در این بخش، به درستی منتقل نمی‌شود لذا برای پیشنهاد کلمات باید تمهیداتی بیاندیشیم.

نباید بین زبان‌ها تفکیک قائل شویم

دهریزی نماینده معاونت پرورشی و فرهنگی وزارت متبوع نیز در ادامه جلسه، بیان کرد: در وهله نخست نباید این مقوله را با نگاه اداری دنبال کنیم لذا وقتی صحبت از واژه بیگانه می‌کنیم نباید بین زبان‌ها تفکیک قائل شویم. واژه‌ها حتی نوع بیگانه خصم به شمار نمی‌رود و یکی از ویژگی‌های یک زبان پویا، وام گرفتن کلمات است و اینکه یک کلمه وارد یک زبان، در آن زبان هضم شود، یک قابلیت به‌شمار می‌رود.

ملکی در بخش پایانی این جلسه بر لزوم نگاه جمعی در این مسأله تأکید کرد و گفت: بعضی گره‌ها را یک فرد نمی‌تواند باز کند، قطعاً با کار گروهی باز می‌شود زیرا در مشورت گروهی، عقل‌ها به کمک یکدیگر می‌آیند و بسیاری از گره‌ها باز می‌شود لذا اگر جلسات با موضوعات به درستی پیش برود، قطعاً مفید فایده است.

وی افزود: ما در مورد معادل‌سازی یا معرفی واژه‌های مناسب برای کلمات بیگانه در آموزش و پرورش، به چند اصل باید پایبند باشیم. در رأس این موارد، توجه به افراط و تفریط است و در این کار اسامی خاص یا برخی واژه‌هایی که بسیار نهادینه شده‌اند و مشکلی ندارند را با اصرار جایگزین کنیم. برای ما اصل است که برای واژه‌های غربی معادل مناسب پیدا کنیم اما به هر حال، در این کار نیز نباید به سمت افراط و تفریط سوق پیدا کنیم.

معاون وزیر آموزش و پرورش تأکید کرد: نکته دیگر اینکه کار تخصصی است لذا در این شورا و کارگروه‌هایی که تشکیل خواهد شد باید به تخصص بها داد. بحث سوم این است که باید به همه عرصه‌های زبان فارسی توجه کرد. این عرصه‌ها شامل مکتوبات، هر آنچه از جنس نوشته است، را شامل می‌شود؛ محاورات بخش دیگری است که باید به آن توجه کرد تا بری از واژه‌های بیگانه شود زیرا سخنان شفاهی یک معلم بر کودکان قطعاً تأثیرگذار است و باید به آن توجه کنیم.

ملکی ادامه داد: نامگذاری‌ها عرصه دیگری است که باید به آن وارد شویم لذا نباید تغییر نام مدارس یا برخی از مراکز آموزشی، مؤسسه و ... را به شکل نادرست شاهد باشیم. آموزش و تدریس عرصه دیگر است به این معنا که در نقطه‌ای که معلم طرح درس می‌کند، بسیاری از واژه‌ها به‌کار گرفته می‌شود و در مقابل آنها نیز باید یک موضع مشخص داشته باشیم.

وی خاطر نشان کرد: در این راستا در هر یک از دفاتر و معاونت‌ها، نیازمند تشکیل یک هسته صیانت از زبان فارسی هستیم تا به این بخش بیاندیشند. خروجی این هسته‌ها در جلسات قابلیت گفتگو و بررسی دارد. فرهنگستان در این عرصه برای ما مرجعیت علمی دارد لذا ما باید مطالبی را برای ارائه به این بخش آماده داشته باشیم. ما در این کار چندان با زبان عربی مشکلی نداریم و تهدیدی از جانب این بخش نیست زیرا در هم تنیدگی این بخش بسیار گسترده است.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تصریح کرد: معادل‌هایی که ما در سطح مدارس ارائه می‌کنیم، به‌نظر من باید با معادل‌سازی در سطح آکادمیک متفاوت باشد و باید معادل‌هایی متناسب با ذائقه یک کودک، ارائه کنیم. در بخش دیگر نیز باید از اقدامات فرهنگستان و ادب فارسی، استفاده کنیم و کارهای انجام شده را به‌عنوان یک سرمایه تلقی کنیم. درباره ضمانت اجرایی این مباحث، نظارت و اعمال مدیریتی نیز باید وارد عمل شوند.

ملکی تصریح کرد: بحث دیگر تولید دانش است که باید در دستور کار ما قرار گیرد. تولید دانش به این معناست که ما بعد از یک سال علاوه بر نکات اجرایی، قاعده‌ها و شیوه‌نامه‌هایی مدون داشته باشیم. باید برای پذیرش واژه‌های جدید فرهنگ‌سازی کنیم اما درباره روش‌های این بخش نیازمند نظرات، پژوهش متخصصان و گفتگو در این عرصه هستیم.

وی افزود: در معادل‌سازی باید از مدارس تا مدارج عالی را مدنظر قرار دهیم زیرا وقتی دانش‌آموز با یک واژه مواجه می‌شود که در دانشگاه معادل سازی نشده، دچار سردرگمی خواهد شد لذا باید برای این بخش نیز فکری برای هماهنگی با وزارت علوم داشته باشیم.