مستندآقا مرتضی را تا آخر ببینید

پخش مستند هفت‌قسمتی «آقا مرتضی» هم‌زمان با ایام شهادت «سیدمرتضی آوینی» از یکشنبه ۱۵ فرودین از شبکه سه سیما آغازشده است. این مستند محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج و تولیدشده در خانه مستند انقلاب اسلامی است. «سید عباس سید ابراهیمی» آن را کارگردانی کرده و هر شب ساعت ۲۰ روی آنتن شبکه سه سیما می‌رود. همچنین «مهدی مطهر» تهیه‌کننده این مستند است که در گفت‌وگو با پانا به حاشیه‌های به وجود آمده راجع به این مستند پاسخ می‌دهد.

ایده اولیه شکل‌گیری این مستند از کجا آغاز شد؟
از اوایل دهه نود که مجموعه ما تأسیس شد مهم‌ترین دغدغه‌مان این بود که راجع به شهید آوینی کاری انجام دهیم و چندتایی کارهای کوتاه انجام شد. آقای افشار کاری را به کارگردانی سفارش دادند و کار در جشنواره حقیقت هم برده شد اما جنس مواجه آن با شهید آوینی چندان پسند ما نبود و بازخوردهایی هم که گرفتیم، خوب نبود. البته جشنواره‌ها به لحاظ فنی جایزه گرفت اما برای احترام به شهید برای پخشش اقدام محدودی انجام دادیم. از همان موقع ما به دنبال این بودیم که فیلمی ساخته شود که هم اعاده حیثیت شود و هم جامع باشد. ما سعی کردیم بعضی از تردید ها و شبهاتی که برخی از اهالی رسانه درباره گذشته شهید آوینی بوجود آورده بودند را پاسخ دهیم و این‌گونه نباشد که از برخی مواضع و نظرات وی پرش کنیم. از همین رو از سال ۹۲-۹۳ کار پژوهشی شروع شد. ناگفته نماند پیش از آن «سیدعباس ابراهیمی» از سال ۸۹کتابی درباره شهید آوینی را شروع کردند که سعی شد بیوگرافی خوبی در کتاب تعریف شود و سه چهارسال بعد عملا تولید این پروژه شروع شد. در سال ۹۲-۹۳ حدود ۳۰ مصاحبه هم گرفته شد. در سال ۹۴ اهتمام ویژه برای مصاحبه بهتر گرفتن داشتیم. در آن ایام آقای «محمد حسنی» رییس سازمان اوج و رئیس مجتمع روایت بودند. دست خیلی از مستندسازها را باز گذاشتند و دست ما را هم باز گذاشتند و آقای سید ابراهیمی۷ یا ۸ ماه روزانه به سازمان روایت فتح می‌رفتند و فیلم‌هایی که مرتبط با سید مرتضی آوینی بود، نگاه می‌کردند. درواقع به بریده‌ها و گوشه‌های آرشیوهایی که درباره سید مرتضی آوینی ساخته‌شده بود، دسترسی داشتیم و نتیجه این مجموعه‌ای شد که در آغاز ۱۴۰۰ از شبکه سوم پخش می‌شود و واکنش‌های مثبت و منفی بسیاری داشته است.

ساخت این مستند چقدر زمان برد؟
اگر زمان پژوهش کار را بگویم یک دهه طول کشید اما اگر تولیدی و قراردادی را بگویم از سال ۹۴ تولید کار آغاز شد.

بخش مهمی از حاشیه‌هایی که راجع به این مستند وجود دارد، پرداختن به زندگی شخصی شهید آوینی بود. با توجه به اینکه شخصیت شهید آوینی ویژگی‌های خاصی در نگاه عام دارند آیا پرداختن به جزییات زندگی ایشان تا این حد لازم بود؟

ما روایت جدید از زندگی شخصی شهید آوینی را برای اولین بار مطرح نکردیم. درواقع برای نخستین بار نگفتیم ایشان از این راه طی شده آمدند بلکه این روایت‌ها وجود داشت. مثلاً در فیلم «انحصار ورثه» نسبت‌های ناروا به شهید آوینی داده بودند و خواستیم درباره همین نسبت‌های ناروا روشنگری کنیم.کسی که بخواهد در مستندی به بیوگرافی بپردازد، طبیعی است که یکسری خط قرمزها و ملاحظات مردمی را رعایت می‌کند اما ما در کنار همین ملاحظات مردمی سعی کردیم فضای تردیدها و شبهاتی که بقیه مستندسازها پراکنده بودند، از منابع مختلف پاسخ دهیم. از همین رو یک مینی سریال ساختیم که ۷ قسمت ۵۰ دقیقه ای است و اینکه بازهم جا داشت ولی حوصله مخاطب نمی‌کشید که بخواهیم بیشتر به آن بپردازیم.در طول هر قسمت سعی می‌کنیم از همه اتفاقات و مواجهات شهید آوینی حداقلی پرداخته باشیم، نه فیلم مستند و حتی فیلم سینمایی هم یک ظرفیتی دارد که محدود است و لذا توقع نداریم بگوییم همه سؤالات راجع به شهید آوینی پاسخ‌داده‌شده است اما مطمئن هستیم این فیلم عطش مخاطبین را برای تحقیق درباره شهید آوینی دوچندان میکند و کتاب‌های ایشان فروشش بالا می‌رود.همین‌که آدم‌ها با لحن و ادبیات شهید آوینی مواجه می‌شوند برای ما بس است و ما با زبان الکن مان مردم را به این سمت ببریم که «آغازی برای پایان» را بخوانند یا «رستاخیز جان» را بخوانند یا «فردایی دیگر» و غیره یعنی ما کارمان را انجام داده‌ایم و شهید آوینی با آن نَفَس معنوی اش مخاطبش را همراه کرده و انشاله حال خوب را نصیب مخاطب‌های خودش می‌کند.

ا عتراض به این مستند نه‌فقط از جانب خانواده شهید آوینی، بلکه از سوی برخی از فعالان حوزه سینما نیز نقدهای زیادی بیان شد و ازجمله اینکه برخی مدعی‌اند از راش‌های خصوصی آن‌ها در ساخت مستند «آقا مرتضی» استفاده‌شده است.
چند دسته اعتراض بود که آگاهانه یا ناآگاهانه باعث شد کار ما بیشتر دیده شود. یکی قصه آقای شعبانی (کارگردان مستند انحصار ورثه) که ما از طریق مراجع قضایی پیگیری می‌کنیم. چون یک کمپانی فیلمی ساخته و آن را دوست نداشته یا علیه شهید می‌دانسته و براساس قرارداد متممی که با کارگردان نوشته از راش‌های آن فیلم استفاده می‌کند و مضاف براینکه من به‌عنوان تهیه‌کننده این اثر مستقیم از اقای شعبانی راش‌ها را گرفتم و آرشیوها را باهم تبادل کردیم. من هم بخشی از آرشیوهایم را به ایشان دادم و در تیتراژ نام ایشان آمده است. بخش دیگر اعتراض‌ها مربوط به آقای معززی نیا (منتقد و مستندساز و داماد شهید آوینی) است که بنظرم ایشان برای ما آدم محترمی است. چون جدیدا اتفاقات ناگوار برای ایشان کم نیافتاده ازجمله اینکه والده ایشان فوت کردند. خود من شخصا نخواستم به گفته‌های ایشان دامن بزنم چون خود ایشان هم کسالتی دارد که نباید برایشان استرسی ایجاد شود ولی مجتمع روایت فتح در یک مدت‌زمان طولانی و کاملاً آگاهانه دسترسی ما را بازکرده است و ما اسم ایشان را هم در تیتراژ آورده‌ایم. در مورد حقوق مادی و معنوی ادعاهایی شده است که به‌واقع خلاف اتفاقی است که در مستندسازی ما مرسوم است و خود ایشان هم در مستندهایشان استفاده‌ای از مستندهای دیگری داشته است. این اتفاق خوب است که حقوق‌دانان رسانه راجع به این مهم صحبت کنند، برفرض یک درصد هم اگر می‌دانستیم این کار اشتباه است انجام نمی‌دادیم اما به نظرم باید حقوق‌دان‌ها درباره این مهم بیایند و صحبت کنند و روشنگری کنند؛ اما در مورد اعتراض خانم امینی که همسر شهید آوینی هستند ماجرا کاملاً متفاوت است. من فکر می‌کنم ایشان کار ما را با «انحصار ورثه» اشتباه گرفته است و من واقعا دوست دارم ایشان انحصار ورثه را ببینند. به اعتراف خودشان فقط از روی تیزر فیلم ما دارند قضاوت می‌کنند. به نظرم اگر می‌خواهند نقد کنند ما را عنوان فرزند خودشان ببینند و کار را کامل ببینند و اگر نکته‌ای دارند و نقدی، بگویند.

خانواده شهید برای ما بسیار ارزشمندند و یک درصد هم دلمان نمی‌خواهد این خانواده رنجیده شود زیرا خلاف‌کاری است که ما داریم انجام می‌دهیم. اما واقعاً از ایشان می‌خواهم انحصار ورثه و نسبت‌هایی که به شهید آوینی داده‌شده است را ببینند. ما اگر می‌گوییم شهید آوینی سیگاری بوده است جلوتر کارآکتر شهید آوینی را داریم که می‌گوید وقتی من متوجه شدم کارنامه ما را امام زمان هر هفته می‌بیند سیگار را کنار گذاشتم و برای ما مهم بود که کاراکتر شهید آوینی ملموس و عملگرا باشد و صرف یک تقدس گرایی به آن پرداخته نشده باشد.

فیلم‌هایی که راجع به شهدا ساخته می‌شود حساس است ازاین‌رو عموماً خانواده‌های این شهدا در جریان ساخت فیلم هستند، برای مثال «شوق پرواز» یا «سیمرغ»؛ در مورد این فیلم این اتفاق افتاد یا خیر؟

ما از طریق کارگردان این مستند پارها اقدام کردیم تا باخانم امینی ارتباط بگیریم ولی واکنش مثبتی ندیدیم. در موضوع کتابت و انتشارات صراحتی در قانون وجود دارد که مثلاً حقوق انتشار و تألیف به خانواده می‌رسد اما فیلم ساختن راجع به عناصر ملی و مردمی در قانون صراحتی وجود ندارد. آقا درباره سردار سلیمانی می‌گفتند از ظرفیت‌هایی که مردمی‌اند استفاده کنیم و شهید آوینی هم همانند حاج قاسم است. در این قصه انحصاراً چنین حقی فقط به خانواده تعلق نمی‌گیرد که مثلاً راجع به شهید صیاد یا شهید ستاری و غیره نمی‌توانیم فیلم بسازیم چون خانواده شهید راضی نیستند مگر همچین چیزی داریم؟! راجع به این موضوع قانون به‌صراحت صحبتی ندارد. ایشان می‌توانند هیچ آثار و اطلاعاتی از آن شهید ندهد که خانم امینی هم ندادند من تجربه ساخت فیلم درباره کاراکترهای مختلف و ملی دارم که واکنش خانواده‌ها کاملاً متفاوت بوده است. در جشنواره من مجری طرح فیلم «منصور» بودم ولی خانواده شهید منصور ستاری حتی قبل از پخش فیلم را ندیدند و گفتند ما به‌قدری به این گروه فیلم‌ساز اعتماد داریم که در جشنواره می‌بینیم.

در فیلم «منصور» روایتی از خانواده ایشان داشتید، حتماً با خانواده شهید ستاری هم‌صحبت کردید. در مستند «آقا مرتضی» چطور؟

بله در حد ۵ درصد راجع به خانواده شهید منصور ستاری صحبت کردیم اما درباره مستند «آقا مرتضی» لازم نبود که جزییات گفته شود مثلاً نحوه آشنایی شهید آوینی و خانم امینی یا جزییات جوانی شهید آوینی، چون ما اصلاً کارشناس در فیلم نیاوردیم و فقط با شاهدین عینی صحبت کردیم. ما درباره جزییات زندکی شهید آوینی هم چیز خاصی نگفتیم و اقل تایم مجموعه ما به موضوعات گذشته وی پرداخته است. از خانواده کسی صحبت نکرد و ما هم در فیلم شاهدی نیاوردیم که صحبت کند اما اگر در دانشکده شهید آوینی دوستانش روایتی داشته‌اند، به خانواده مربوط نیست. آقای اردلان از تجربه صریح و مستقیم دوستی‌اش با آقا مرتضی صحبت می‌کند. هرکجا خانواده شهید نیامدند، صحبت نکردیم. ببینید در این فضایی که هرروز یک الگوی غربی و فضای فیلم‌های هالیوودی باب می‌شود؛ نمی‌شود مثلاً از ظرفیت شهید صیاد شیرازی حرفی نزد و من فیلم‌ساز چنین ظرفیتی را رها کنم، چون خانواده راضی نیست.

شاید به لحاظ قانونی خرده‌ای بر این موضوع که رضایت خانواده شهید آوینی وجود ندارد نتوان مطرح کرد اما چون تجربه ساخت فیلم‌های قبلی راجع به شهدا به گونه دیگری بوده و حضور و مشورت خانواده آن شهید در فیلم‌های این‌چنینی جریان داشته اکنون این انتظار و نگاه وجود دارد که در مستند «آقا مرتضی» هم با جلب خانواده‌شان فیلم ساخته می‌شد.

ممکن است ما از روی عمد سراغ شان نرفته باشیم، پس من این نگاه را قبول است اما ما رفتیم و نشد. ببینید تمامی این قضاوت‌هایی که وجود دارد به خاطر تیزر فیلم ماست؛ اما اگر فیلم را کامل ببینند متوجه موضوع می‌شوند. مابعدها شنیدیم خانواده شهید آوینی از جنس سوگواری و مواجهشان با تصاویر شهید آوینی راضی نیستند استفاده شود و من ورژن قسمت اخر که۶۲ دقیقه است، والله، برای اینکه احترام ایشان رعایت شود به حدود ۴۰ دقیقه رساندم. دنیا کوچک‌تر از آن است که من هرگونه بخواهم بتازم. احترام ایشان واجب است. اما اینکه خانم امینی به شبکه سه آمده‌اند و صحبت کرده‌اند یا در سخنرانی به‌صورت عمومی صحبت کرده‌اند آیا محدودیتی برای استفاده از آن تصاویر وجود دارد؟ من بعید می‌دانم به لحاظ حقوقی مشکلی باشد! در عرف مستندسازی چنین کارهایی متعارف است.

پخش فیلم از شبکه سه سیما انتخاب شما بود یا به شما پیشنهاد شد؟

ما این مستند را برای سازمان هنری اوج ساختیم ولی ما اصرار داشتیم و دوستان شبکه سه هم موافقت کردند تا از این شبکه پخش شود. فیلم ما بسیار زیاد تقطیع شد، هم به دلایل ممیزی هم به دلیل کنداکتور شلوغ شبکه سه. بسیاری از این واکنش‌ها بخاطراین است که کار دارد خوب دیده می‌شود و ما برای اینکه بپذیریم در کنداکتور باشد هرروز کارمان را ۵ تا ۱۰ دقیقه کوتاه می‌کنیم و طبیعتا ورژن اصلی و بدون ممیزی در فیلیمو پخش می‌شود. دوستانی که می‌گویند کار پرش دارد یا ظاهراً بی‌کیفیت است آنجا می‌توانند کار را کامل و باکیفیت ببینند اما ما چون هرروز مجبوریم بخش‌هایی را کوتاه کنیم این کار عجله‌ای شده و همین باعث شده بخش‌هایی از کار با پرش دیده شود.

به نظر شما اگر چنین مستندی در زمان حیات شهید آوینی ساخته می‌شد با توجه به تسلط ایشان بر موضوع نقد، فکر می‌کنید برخوردشان چه بود؟
من این را به دو بخش تقسیم می‌کنم. یکی اینکه شهید آوینی بسیار زیاد نگاهشان فُرمی بود و کم راجع به محتوا صحبت می‌کردند و در صورتیکه اکنون عمده نقدها به محتوای این مستند است و به لحاظ فرمی کمتر نقد شده و به نظرم با نگاه سخت گیرانه شهید آوینی فیلم ما بی نصیب نمی‌شد و ایشان حتماً نقدهای جدی راجع به ساختار و روایت و برخی از تقسیم‌بندی‌های ما انجام می‌داد اما به لحاظ رویکرد درباره چنین فیلمی راجع به شهید دیگر، استقبال می‌کردند. خیلی‌ها نگرانی‌شان از پخش این مجموعه این است که ما از روایت انقلابی درباره شهید آوینی داریم چرخش می‌کنیم درحالی‌که این‌گونه نیست. این دوستان برخی از روایت‌های تلخی که هم جبهه‌های شهید آوینی در سال آخر به وجود آوردند، می‌گذارند به‌حساب اینکه اگر شهید آوینی زنده بود با جریان حزب‌الله به مشکل می‌خورد و چیزی می‌شد شبیه همین آقای نوری زاد. درحالی‌که به نظر من اشتباه فکر می‌کنند. شهید آوینی اساسا همان موقع نقدش به جریان سازندگی و اقتصادی نگاه کردن به فرهنگ و کیهان فرهنگی و جریان سروش بسیار صریح و شفاف بود و می‌گوید موضعش کجاست. شهید آوینی اگر اکنون بود به‌شدت هوشیار و عمل‌گرا بود که نمی‌توانست سکوت کند. اگر تمام مقاطع در حال کشف بود پس اگر در سال ۱۴۰۰ بود، اهل کشف بود و من واقعاً اعتقادم این است که اگر شهید آوینی زنده بود حتماً فردی در تراز حاج قاسم سلیمانی بود. اگر ایشان در فضای نظامی جهان اسلام خوش درخشیده واقعاً جای خالی شهید آوینی در فضای رسانه که بیاید و روشنگری کند، خالی است.