چهارشنبه‌سوری؛ جشنی در ستایش امید و تندرستی
اهواز (پانا) - چهارشنبه‌سوری از پرشورترین رسوم مقدماتی نوروز در اقصی نقاط ایران است که آتش، مهم‌ترین عنصر آن به شمار می‌رود و نامش نیز از شعله‌های آتش گرفته شده است و در جای جای این سرزمین برگزار می شود. چهارشنبه سوری در واقع پیش‌درآمدی برای جشن‌های ایام نوروز است و مردم با برگزاری آن به استقبال بهار می‌روند. مهم‌ترین اصل این آیین باستانی روشن‌کردن آتشی بزرگ و پریدن از روی آن است تا با این کار بیماری و مشکلات را به آتش بسپارند و سرخی و نیرو و گرما را از آتش هدیه بگیرند.
همه ساله با فرا رسیدن هفته پایانی اسفند و نزدیکی آن به چهارشنبه آخر سال، آیین چهارشنبه سوری به فراوانی و فراخور اقوام و فرهنگهای چهار گوشه کشور برگزار می‌شود. قدمت تاریخی چهارشنبه سوری به سال ۱۷۲۵ قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. در آن زمان، ایرانیان برای دفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوها در آخرین سه شنبه سال خورشیدی، از غروب آفتاب به بعد با برافروختن آتش و پریدن از روی آن به استقبال نوروز می رفتند.
چند سالی است با فرا رسیدن چهارشنبه آخر سال(چهارشنبه‌سوری) این آیین کهن و دیرپا دستخوش تغییراتی بنیادین شده که واقعا جای نگرانی دارد و تاکنون راه‌های برون رفت و مدیریت آن مورد بررسی جامعه‌شناختی و روانشناختی واقع نشده است و چند سالی است که رفتار ضد اجتماعی برخی کام خانوادهایی را در آغاز سال نو تلخ کرده است.
آمیختن هیاهو و هیجانات منفی مانند ترقه‌بازی و نارنجک‌های دست‌ساز، آتش‌زدن لاستیک خودرو و تیراندازی با تفنگهای شکاری از زیبایی این آیین کاسته و بر وحشتش افزوده است. اما به‌راستی اشکال کار کجاست و چه راهکارهایی برای برپایی صحیح و پاسداشت این آییین کهن می توان انجام داد.
آنچه از یافته‌های میدانی دستگیرمان شده، این است که بسیاری از کسانی که اقدام به تخلیه هیجان‌های منفی خود در قالب انفجارهای مهیب، آتش‌زدن لاستیک خودرو و ...می‌کنند با مفهوم این مساله آشنا نیستند و دچار برداشتهای سطحی از این آیین هستند. اما به باور بسیاری از پژوهشگران و کارشناسان تاریخ، فرهنگ و ادبیات پارسی معرفی و مداقه در چرایی و چگونگی این آیین می‌تواند از بسیاری مخاطرات و رفتارهای خشونت‌آمیز جلوگیری کند. از این‌رو برای دریافت و درک بهتر این آیین کهن را، از منظر تاریخی و فرهنگی مورد بررسی قرار داده‌ایم.
اشکان زارعی، کارشناس و پژوهشگر تاریخ ایران باستان و فعال فرهنگی است که سال‌های متمادی در خصوص اقوام و آیین های ایرانی پژوهش کرده است.
او در خصوص چرایی و پیدایش آیین چهارشنبه‌سوری به پانا می‌گوید: «چرایی و پیدایش آیین چهارشنبه‌سوری را اگر چه برخی با رویکرد به اسطوره‌ها٬ در پاسداشت گذر سیاوش از آتش می‌دانند که فردوسی نیز در شاهنامه از آن یاد کرده است، اما برجسته‌ترین دلیل برگزاری آن را باید در باور ایرانیان باستان در ارج‌گذاری فره‌ورها و بازگشت آنها به جهان زندگان جست‌وجو کرد، زیرا در اندیشه آنها فَرور یا ف‍َروهر‌ها از یک سو روان درگذشتگان به شمار آمده و از سوی دیگر نماد انسان آرمانی هستند.»
او در خصوص همین موضوع ادامه می‌دهد:« از آن‌جا که ایرانیان به زندگی پس از مرگ باور داشتند، در دیدگاه آنها فره‌ورها در یکی از پنج روز پایانی سال به زمین آمده، برای بستگان خویش آرزوی فراوانی و خوشبختی می‌کردند، از این‌رو مردم برای راهنمایی آنان در آغاز شب در پشت بامها و کوچه ها آتش می‌افروختند تا راه خانه خود را بازیابند. لازم به ذکر است، در ایران باستان این جشن در یکی از پنج روز پایانی سال که به آن پنجه، پنجه‌وه، بهیزک و اندرگاه گفته میشد؛ با نام سوریک برپا میشد. سور در واژگان پهلوی یعنی سرخ است که رنگ آتش را یادآوری می‌کند.»
این تاریخ پژوه درباره چگونگی انجام این آیین می‌گوید:« به گواه تاریخ در این روز٬ پسین هنگام که هوا رو به تاریکی می‌رفت، ایرانیان بوته های فراهم شده را در یک کپه به نشانه یکتایی خداوند، سه کپه به نشانه اندیشه، گفتار و کردار نیک یا هفت کپه به نشانه بازگوکننده امشاسپندان (هفت ویژگی خداوند) آتش زده، گرداگرد آن به شادی و پایکوبی پرداخته، نیایشی را به‌صورت زمزمه زیر لب می‌خواندند. آنان از خدای خویش، سپاسگزاری کرده، درخواست می‌کردند سال نو به خوبی آغاز و سپری شود.»
این تاریخ‌شناس تاکید می‌کند:«چون در فرهنگ‌ایرانی نماد و نشانه، جایگاهی برجسته و درخور دارد، دراین جشن زبانه‌های آتش اهورایی، سیاهی شب اهریمنی را می‌شکافد. بدین‌گونه نیاکان ما هزاران سال پیش به زبان اشاره و به زیبایی شایان‌ترین آرمان انسانی یعنی چیرگی، خوبی بر بدی را گرامی می‌داشتند.»
او در ادامه به دیگر آیین‌های ایرانی اشاره کرده و عنوان می‌کند:«از دیرباز چهارشنبه سوری با آیین‌های دیگری مانند آش بیمار، توپ مروارید، آجیل خوری، کوزه شکستن، فال‌‌گوش٬ شال اندازی، قاشق زنی و گره‌گشایی همراه بود که هر یک امید و شادی را در دل‌ها زنده می‌کردند.»
این فعال فرهنگی پیوند گرامیداشت آیین چهارشنبه‌سوری و آتش‌پرستی از سوی برخی را نادرست می‌داند و توضیح می‌دهد:«شوربختانه برخی از روی ناآگاهی چهارشنبه‌سوری را آتش‌پرستی دانسته‌اند٬ در حالی که چنین نیست. نگرش ایرانیان به آتش را باید در باورهای مینوی و زمینی آنها جستجو کرد. در نگاه مینوی، روشنایی نماد اهورا مزدا به شمار می‌آمد. آنها به هنگام ستایش آفریدگار و نمازگزاردن، روزها به سوی خورشید و شب‌ها رو به آتشکده می‌ایستادند. در نگاه زمینی نیز به باور ایرانیان جهان آفرینش بر پایه چهار عنصر آتش، آب، هوا و خاک استوار است؛ اگر هر کدام از این داده‌های خدایی آلوده شده یا از بین رود، زندگی انسان تیره و تار می شود. ازاین رو ایرانیان با ویژه کردن جشن‌ها و آیین‌های بسیار، نقش و جایگاه این آفریده‌ها را گوشزد می‌کردند.»
زارعی در بخشی دیگر با اشاره به جایگاه آتش در بینش ایرانیان چه پیش و چه پس از اسلام می گوید: «ایرانیان باستان، آتش را از یک سو به نشانه فروغ ایزدی و از سوی دیگر برای نقش بسزایی که در زندگی انسانی داشت ارج گزارده و از آن پرستاری می کردند. چنان‌که قرآن نیز در سوره‌هایی چون «واقعه آیه۱» و «کهف آیه ۹۶» از سودمندی‌‌های آتش سخن گفته است.»
او خاطرنشان می‌کند: «بر پایه تاریخ و فرهنگ بجاست که چهارشنبه سوری را جشنی در ستایش خداوند و جهان آفرینش٬ تلاشی برای شاد زیستن و شاد بودن و کوششی امیدوارنه برای رسیدن به زندگی بهتر دانست، اما در سویی دیگر این آیین در ادبیات و فرهنگ عامه مردم نیز جایگاهی پر ارج دارد و برخی از شاعران همچون فردوسی و شهریار در اشعار خود به آن اشاره کرده و از رسم و رسوم آن در زیبایی گفتارشان بهره گرفته اند.»
امرالله آخوندنژاد نیز دارای مدرک دکترای ادبیات فارسی و پژوهشگری است که سالها در ادبیات پارسی و فرهنگ ایران زمین پژوهش کرده و در خصوص جایگاه چهارشنبه‌سوری در فرهنگ و ادب به پانا می‌گوید:«با نزدیک شدن به پایان سال خورشیدی و بر اساس باوری کهن، ایرانیان در سراسر سرزمین پهناور خویش، با برگزاری آیین‌هایی به استقبال سال نو و طلیعه شکوفایی بهار می‌روند و با برگزاری آیین ریشه دار در پاسداشت فرهنگ پر رمز و راز خود می‌کوشند.»
این پژوهشگر تاکید می‌کند: «براساس باورهای کهن و به جهت دور ماندن از ناملایمات و حوادث تلخ و رنج و درد و بلا و ناتندرستی و غلبه شادی و تازگی و رستگاری بر کهنگی و اندوه، آیین‌های نیایشی به درگاه ایزد توانا با نیت در امان ماندن از گزند حوادث انجام میشد.»
او با اشاره به سنت‌هایی که ایرانیان در هنگامه برپایی این جشن پاس می‌داشتند، می‌افزاید: «پختن غذاهایی فراهم شده از گیاهان، مصرف شیرینی، گرفتن فال، شال‌اندازی، پاشیدن آب و به‌ویژه افروختن آتش از جمله آدابی بوده است که سابقه ای طولانی در فرهنگ ایرانی دارد. برگزاری جشن چهارشنبه‌سوری در آخرین چهارشنبه از سال کهنه، مراسمی فراگیر در میان ایرانیان است که با وجود تفاوتهایی در اجرای آن، دارای ریشه‌های مشترک و یکسانی است.»
آخوندنژاد، در ادامه فلسفه این رفتارهای فرهنگی بیان می‌کند:«گرامیداشت پایان زمستان، سرما، خمودی و کهنگی و سرآغاز فصل سرسبزی و بهار و نشاط، آیین همیشگی ایرانیان بوده است و نمی تواند صرفا برگرفته از آیین زرتشتی باشد، زیرا تقدس آتش و منزلت آن شاید مانع از آن می‌شده است که زرتشتیان آن را روی زمین برافروزند و از روی آن رد بشوند یا بپرند. منزلت آتش نزد زرتشتیان تا اندازه ای است که به جز پارسایانی ویژه با آداب و طهارت خاص به جهت حفظ پاکی آن اجازه نزدیک شدن دیگران به آتش در معابد داده نمی‌شد. در نتیجه تاریخچه جشن چهارشنبه‌سوری را باید متعلق به قبل از دوره زرتشت نیز دانست.»
این فرهنگ پژوه با اشاره به باورهای گوناگون در خصوص این آیین می‌گوید:« آغاز برگزاری این آیین به درستی روشن نشده است و نقل کسانی که آن را در پیوند با داستان عبور سیاوش از آتش یا مرگ خلیفه عباسی در این روز و یا قیام مختار و آتش‌افروزی بر پشت بامها و...می‌دانند، نمی‌تواند پایه آغاز این سنت دیرینه باشد.»
او به ممنوعیت برگزاری این آیین در گذشته نیز اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «برگزاری جشن چهارشنبه‌سوری مدتی طولانی ممنوع شده بود و ایرانیان حق برگزاری آن را نداشتند، اما در دوره ایلخانان، ایرانیان دوباره فرصت برگزاری آن را به دست آوردند و در دوره صفویه رونق دوباره گرفت.»
اما آنچه این روزها در آستانه آیین چهارشنبه سوری دیده می‌شود این است که خشونت و رفتارهای ضد اجتماعی و هنجار شکنانه برخی، باعث سلب آسایش عمومی و در بسیار موارد تلفات جانی شده است و تمام این آیین‌های زیبا فراموش شده‌است.
شایسته است در این روزهایی که پاندمی کرونا ویروس همچنان مبتلا و قربانی می‌گیرد و بسیاری به‌دلایل شرایط بهداشتی و رعایت پروتکل‌ها توان فعالیت اقتصادی و امرار معاش را ندارند یا در سوگ عزیزان خود نشسته اند، توصیه های بهداشتی موکد این نکته است که مردم در خانه بمانند. مسئولان و متولیان فرهنگی و اجتماعی نیز می‌توانند با فراهم آوردن شرایطی مانند شلیک گلوله منور و پرتو افشانی، اهدای هدیه و کمک‌های غیرنقدی به خانواده‌ها و افراد نیازمند، راه‌اندازی پویش‌های مردمی توسط سمن‌ها و هیات‌ها مانند شاداب‌سازی محلات و معابر با گل و سبزه، اهدای گل به پرسنل عملیاتی مانند اورژانس، آتش‌نشانی، نیروهای نظامی و انتظامی، پایانی خوش برای این سال پرهیاهو و دردناک رقم بزنند.
گزارش : محمد شاهرخ نسب
ارسال دیدگاه