گسل‌های مهم ایران کدامند؟

با جمع‌بندی نقشه‌های در دسترس و با تکیه بر فایل رقومی گسل‌‌های سازمان زمین شناسی(شیخ الاسلامی و همکاران) اطلاعاتی کلی از گسل‌‌های مهم ایران ارائه می‌شود.

طویل‌ترین گسل‌های ایران

گسل‌های طویل، فعال و لرزه‌زا مهمترین چشمه‌های لرزه‌زای ایران را تشکیل می‌دهند. طول گسل با بزرگی رخداد زلزله مرتبط است (روابطی مانند ولز-کوپراسمیت). گسل‌های طویل از قطعات و سگمنت‌های متعددی تشکیل می‌شوند که در این مطلب در خصوص گسل‌های بزرگ ایران زمین، قطعات مختلف گسلی با هم تجمیع شده است.

۳۶ گسل طویل کیلومتر در پهنه ایران شناسائی شده است (طول تقریبی آنها در برخی مراجع بیش از ۲۰۰ کیلومتر برآورد شده است).

طویل‌ترین گسل، گسل اصلی جوان زاگرس با طول ۱۵۶۰ کیلومتر و سپس گسل دورونه با طول ۱۵۰۰ و در ادامه گسل پیشانی کوهستان که با تمامی سگمنت‌های خود دارای طول ۱۱۶۰ کیلومتر است. براساس برآوردهای اولیه مجموع طول گسل‌های طویل در ایران به بیش از ۱۴۰۰۰ کیلومتر می‌رسد.

طویل‌ترین گسل‌های ایران

گسل اصلی جوان زاگرس، گسل دورونه، گسل پیشانی کوهستان، گسل زاگرس مرتفع، گسل شمال البرز، گسل خزر، گسل دهشیر، گسل مکران، گسل پیش ژرفای زاگرس، گسل کلمرد، گسل سیاه کوه، گسل نایبند، گسل بشاگرد، گسل پشت بام، گسل سراوان، گسل کنار، گسل انار، گسل میامی، گسل لهبری، گسل رامهرمز، گسل شهربابک، گسل حکم آباد، گسل زردکوه، گسل دهک، گسل بهاباد، گسل کوهبنان، گسل کوشک نصرت، گسل زاهدان، گسل قصر قند، گسل مشاء، گسل سبزواران، گسل رباط قره بیل، گسل شمال تهران، گسل گوک، گسل اردل، گسل میناب از جمله طویل‌ترین گشل‌های کشور محسوب می‌شوند.

گسل‌های اصلی و لرزه‌زا با طول عمدتا کمتر از ۲۰۰ کیلومتر ( ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر، که تعداد گسل‌های شناخته شده با این بازه طولی حدود ۱۰۰ گسل است) در گستره ایران موجب رخداد زمین لرزه‌های متعددی شده‌اند. از نامگذاری این گسل‌ها مشخص است که از جوار شهرهای بزرگ ایران نیز می‌گذرند مانند گسل شمال تبریز و ... از مهمترین آنها می توان به گسل های زیر اشاره کرد.

گسل کشفرود، گسل پشت بادام، گسل نهبندان، گسل نصرت آباد، گسل ایذه، گسل برازجان، گسل جیرفت، گسل نهبندان، گسل رفسنجان، گسل شهرکرد، گسل ترود، گسل سبزپوشان، گسل صحنه، گسل شمال تبریز، گسل زنجان، گسل البرز، گسل اسفرائن، گسل بینالود، گسل کازرون، گسل گرمسار، گسل طالقان، گسل تلخاب، گسل بم، گسل کاشان، گسل کجور، گسل خواف، گسل ایندس، گسل لار، گسل دنا، گسل عطاری، گسل لکرکوه، گسل شمال قزوین و گسل بشم از جمله گسل‌های اصلی و لرزه‌زا محسوب می‌شوند.

همچنین تعداد بیشتری از گسل‌های لرزه‌زای ایران زمین دارای طول تقریبی کمتر از ۱۰۰ کیلومتر هستند. این گسل‌ها گستردگی بیشتری دارند. براساس نقشه رقومی سازمان زمین شناسی (شیخ الاسلامی و همکاران) بیش از ۲۵۰ گسله در بازه طولی بین ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتری قرار دارند که طول مجموع آنها به بیش از ۱۸ هزار کیلومتر می‌رسد. از گسله های شناخته شده که در بازه طولی ۵۰-۱۰۰ کیلومتری قرار می‌گیرند، می‌توان به گسل‌های زیر اشاره کرد.

گسل بمو، گسل قوچان، گسل بادله، گسل رودبار، گسل جیرنده، گسل کاشمر، گسل میرجاوه، گسل اسفندیار، گسل منجیل، گسل آستانه، گسل ابر، گسل سبزوار، گسل ایوانکی، گسل لاهیجان، گسل بهبهان، گسل طرقبه،گسل باغین، گسل فیروزکوه، گسل سمنان، گسل ایپک، گسل نهاوند، گسل طبس، گسل بیدهند، گسل اشتهارد، گسل دامغان، گسل تفرش، گسل مراوه تپه، گسل قصرفیروزه و گسل نیشابور از جمله این گسل‌ها است.

در واقع گسل‌های با طول بین ۲۰ تا ۵۰ کیلومتری ایران که از نقشه گسل‌های سازمان زمین شناسی(شیخ الاسلامی و همکاران) استخراج شده است، طول کمتری دارند. تعداد چنین گسل‌هایی بیش از ۶۵۰ قطعه و طول تجمیعی آنها به بیش از ۲۰ هزار کیلومتر(نصف محیط کره زمین) می‌رسد. این گسل‌ها با بازه طولی ذکر شده بر اساس روابط تجربی مانند ولز-کوپراسمیت (M=۵.۰۸+۱.۱۶logL بعنوان مثال) دارای توان لرزه‌زایی تا بزرگی حدود ۷ را دارا هستند و لذا از اهمیت بالائی برخوردار هستند و مهمترین نکته در خصوص اهمیت آنها تعداد زیاد و گستردگی بیشتر آنهاست. چند نمونه از این گسل‌ها در ادامه نام برده می‌شود از جمله گسل مهریز، گسل سلطان، گسل آوج، گسل سفیدابه، گسل انارک، گسل امام زاده داوود، گسل بیرجند، گسل مهارلو، گسل کهنو، گسل صوفیان، گسل جازموریان، گسل سنندج، گسل میشو، گسل کهریزک، گسل سیرچ، گسل تسوج، گسل مرنجاب، گسل محلات، گسل یامچی، گسل سرخه حصار، گسل شمال نیشابور، گسل بانه و گسل شیروان.

آنطور که علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در کانال تلگرامی خود نوشته است، برای ارائه سیمایی از قرارگیری جمعیتی در مجاورت گسل‌ها، بافر ۱۰ کیلومتری در طرفین گسل‌های طویل ایران، انتخاب و مراکز شهری واقع در این بافر(مجاور گسل‌ها) تعیین شد. واضح است که در زلزله‌های سترگ فاصله موثر تا حدود ۱۰۰ کیلومتری هم می‌رسد اما در هر حال برای کلیه رخدادهای لرزه‌ای مانند زلزله‌های متوسط، فاصله ۱۰ کیلومتری مناسب تشخیص داده شد.

بر این اساس و در مرحله اول گسل‌های زیر به‌ترتیب جمعیت واقع در فاصله ۱۰ کیلومتری از آنها جدا شد(در ادامه گسل‌های مهم دیگری نیز معرفی می‌شود):

- گسل شمال تهران با جمعیت ۸۶۹۳۷۰۶ نفر
-گسل خزر با جمعیت ۱۸۸۱۰۸۷ نفر
-گسل زاهدان با جمعیت ۵۸۷۷۳۰ نفر
-گسل زاگرس مرتفع با جمعیت ۵۶۹۰۷۷ نفر
-گسل رامهرمز با جمعیت ۵۱۴۰۹۳ نفر
-گسل اصلی جوان زاگرس با جمعیت ۴۰۸۹۴۹ نفر
-گسل دورونه با جمعیت ۳۷۱۰۸۸ نفر
- گسل مشاء با جمعیت ۳۷۰۶۴۸ نفر
-گسل شمال البرز با جمعیت ۳۷۰۳۱۵ نفر
-گسل پیشانی کوهستان با جمعیت ۲۹۱۴۹۷

لازم بذکر است که گسل‌هایی در مجاورت کلانشهرهای دیگر واقع هستند که در ادامه معرفی خواهند شد.

در مجاورت گسل های در بازه طولی تقریبی ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر(گسل هایی با توان لرزه زائی بالای ۷) شهرهای مهم کشور قرار گرفته است که تعدادی از آنها به شرح زیر است:

- مشهد در مجاورت گسل کشفرود و شاخه های جانبی آن
- تبریز در مجاورت گسل شمال تبریز
- شیراز در مجاورت گسل سبزپوشان
- یاسوج در نزدیکی گسل کازرون
- شهرهای قم و کاشان در مجاورت گسل کاشان(قم-زفره)
- زنجان در مجاورت گسل زنجان
- قزوین در مجاورت گسل شمال قزوین
- بروجرد و دورود در مجاورت گسل دورود
- ساوه در مجاورت گسل البرز
- سمنان در مجاورت قطعه شمال سمنان گسل عطاری
- ایذه در مجاورت گسل ایذه
- قوچان در مجاورت گسل بینالود
- جیرفت در مجاورت گسل جیرفت - دلفا
- مریوان در مجاورت گسل صحنه

همچنین براساس قرارگیری سکونتگاه‌های شهری در بافر ۱۰ کیلومتری گسل‌های بزرگ ایران زمین، تلاش اولیه‌ای به‌عمل آمد تا اهمیت ریسک گسله‌ها تشریح شد. شعاع تاثیر گسل‌ها و زلزله‌های بزرگ به مراتب بیش از ۱۰ کیلومتری اطراف گسل‌ها است ولی در هر حال اگر گسلی بزرگ زلزله‌ای مهیبی را موجب شود، مسلما مراکز جمعیتی نزدیک آن بیشتر متاثر خواهند شد. براساس نکات مذکور، گسل‌های زیر حائز اهمیت بالاتری هستند:

- گسل شمال تهران
-گسل خزر
-گسل سبزپوشان
-گسل شمال تبریز
-گسل زنجان
-گسل زاهدان
-گسل زاگرس مرتفع
-گسل رامهرمز
-گسل پیرانشهر
-گسل شمال قزوین
-گسل اصلی جوان زاگرس
-گسل دورونه
-گسل مشاء
-شمال البرز
-گسل دورود
-گسل کاشان