تالاب گاوخونی و ۱۴ سال خشکیخبرنگار:حسن تقیان

تالاب گاوخونی در ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد که از شمال به واحد ایدئولوژیک کوهپایه متصل است، از شرق به حوزۀ کویر سیاه‌کوه، از جنوب به واحد اسفنداران دستجرد و از غرب به حوزۀ جرقویه محدود می‌شود. این تالاب ایستگاه‌های متنوعی دارد نظیر تالاب، نیزار، تپه‌های شنی، شوره‌زار. منبع تأمین آب این تالاب هم رودخانۀ زاینده‌رود است که از سال ۶۶ عملا با خشکسالی‌هایی که اتفاق افتاد، آبی به گاوخونی نرفت. همچنین با احداث سد بر روی رودخانۀ ایزدخواست در سال ۷۷، حق‌آبه‌هایی هم که از سد ایزدخواست بر بخشی از این تالاب جاری می‌شد، متوقف شد. بنابراین خشکسالی، خشکی و عدم تأمین حق‌آبه‌های تالاب و تخریب پوشش گیاهی آن، تالاب را دچار آسیب کرده‌است.

منصور شیشه فروش، مدیرکل ستاد مدیریت بحران استان اصفهان در گفت و گو با پانا در خصوص وضع فعلی آب و هوایی استان اصفهان گفت: در دی ماه، کلا شرایط ناسالم برای گروه های حساس و عموم داشتیم، یعنی اصفهان در کل دی ماه در شرایط آلودگی هوا بود و دلیل آن هم ورود یک تودۀ هوای سرد بسیار پرفشار در مناطق مختلف اصفهان و شهرهای منطقۀ مرکزی بود که باعث کاهش محسوس دما، کاهش میدان دید، همچنین تجمیع آلاینده‌ها، حالت ابرناکی و وقوع پدیدۀ اینورژن (وارونگی) هوا در لایه‌های پائین جو و بالای جو شده است. این شرایط در کل دی ماه بر اصفهان حاکم بود. از بهمن ماه تا به حال هم اصفهان روزهای آلودگی را تجربه کرده است و در کل باید گفت در چهل روز گذشته بارندگی مؤثری را شاهد نبوده‌ایم.

مقدار بارندگی نسبت به میانگین بلند مدت، ۲۲ درصد کاهش داشته است

وی در ادامه افزود: پیش بینی هواشناسی این بود که امروز و فردا به علت ورود یک سامانۀ ناپایدار جوی، در مناطق غرب و جنوب استان بارندگی خواهد بود و فردا هم بارندگی را در مناطق مختلف استان شاهد خواهیم بود. از اول سال زراعی، یعنی از اول مهرماه تا به حال، میزان بارش هایی که در استان اتفاق افتاده است؛ ۷۵ میلیمتر بوده است که این مقدار نسبت به میانگین بلند مدت ۲۲ درصد کاهش و نسبت به سال قبل سه درصد افزایش داشته است.

شیشه فروش تصریح کرد: در ایستگاه «اصفهان» از اول مهر تا به حال ۴۵ میلیمتر بارندگی داشتیم، در حالی که سال گذشته ۴۳ میلیمتر بوده و میانگین بلند مدت بارش این ایستگاه ۵۸ میلیمتر بوده است. در کوهرنگ هم که ایستگاه شاخص زاینده‌رود است و در بالادست زاینده‌رود قرار دارد، از اول مهر تا به حال ۴۵۸ میلیمتر بارندگی رخ داده‌است که نسبت به سال قبل ۴ درصد کاهش و نسبت به بلند مدت ۳۸ درصد کاهش داشته‌است. حجم سد زاینده‌رود در حال حاضر ۱۸۵ میلیون متر مکعب است که ورودی آن ۱۶ مترمکعب در ثانیه و خروجی آن ۱۷ مترمکعب در ثانیه گزارش شده است.

او خاطرنشان کرد: هم اکنون رودخانۀ زاینده‌رود خشک است و مدتی است که در محدوده‌های اصفهان تا تالاب گاوخونی این رودخانه آب جاری نیست. تناوبی بودن جاری بودن رودخانه باعث شده‌است چاه‌های اطراف خشک و کم آب بشود از جمله چاه‌هایی که تأمین کنندۀ بخشی از آب شرب هستند و همچنین زمین‌های زیادی کشت نشدند و این موضوع، شرایطی را برای افزایش کانون‌های گرد و غبار فراهم کرده‌است.

خشکی‌های زاینده‌رود بر افزایش فرونشست زمین تأثیر دارد

مدیرکل ستاد مدیریت بحران استان اصفهان تاکید کرد: خشکی‌های زاینده‌رود همچنان بر افزایش شرایط فرونشست زمین تأثیر دارد و با توجه به این موضوع، ضرورت دارد که وزارت نیرو و سازمان محیط زیست کشور در جهت احیای رودخانۀ زاینده‌رود تا تالاب گاوخونی، اقدامات لازم را صورت دهند. قبلاً نقشۀ راه احیای زاینده‌رود توسط استان تدوین شده و تحویل به تهران شده است و لازم است که مثل دریاچۀ ارومیه، به منظور پیشگیری از رخدادهای آتی، اقدام مؤثری توسط وزارت نیرو در خصوص احیای زاینده‌رود شکل بگیرد. در حال حاضر که در فصل زمستان قرار داریم، ۱۶۹ روستای استان اصفهان با تانکر آبرسانی می‌شوند. علت آن هم این است که خیلی از روستاهای اطراف زاینده‌رود چاه‌هایی قدیمی دارند که خشک شده است و در مناطق دیگری که دور از زاینده‌رود بوده است هم افت کیفیت آبها باعث از دسترس خارج شدن منابع آب زیرزمینی شده‌است. البته قرار است سازمان آب و فاضلاب حدود ۳۰۰ کیلومتر از شبکه‌های فرسودۀ روستاها را بازسازی بکند و بتواند در ۷۰ روستا تا پایان سال، طرح‌های آبرسانی انجام دهد، اما با این وجود، در تابستان تعداد روستاهایی که باید با تانکر آنها را آبرسانی کرد، به ۳۰۰ خواهد رسید.

شیشه فروش تصریح کرد: ضرورت تسریع در اجرای طرح سامانۀ دوم آبرسانی به اصفهان بزرگ، باید برای تأمین آب شرب اجرایی شود. ۱۴ بهمن روز ملی تالاب‌ها بود که در این خصوص برای تالاب بین‌المللی گاوخونی مراسمی به صورت غیر حضوری و مجازی برگزار شد که در آن در خصوص تالاب گاوخونی صحبتهایی شد و نظرات کارشناسان بیان شد. تالابی به وسعت ۴۷ هزار هکتار که در سالهای پرآبی تا ۶۰ هزار هکتار هم می‌تواند افزایش پیدا کند. در حال حاضر ۹۶ درصد از تالاب خشک است و مقداری از تالاب که در وضعیت خشکی نیست ناشی از زه‌آب‌های کشاورزی و پس‌آب فاضلاب است. همچنین شعار امسال برای روز تالاب‌ها، «آب، تالاب و زندگی» بود.

شیشه فروش بیان کرد: در سال ۱۳۷۵، تالاب گاوخونی، تحت پوشش تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت. این تالاب دارای ارزش بین‌المللی و یک پیکرۀ بزرگ و منحصر به فرد است. نقش آن تأمین آبهای زیرزمینی، کنترل سیلاب، نگهداری و ترکیب مواد غذایی و دارا بودن زیستگاه‌های شناسایی شده از جمله تالاب، رودخانه، تپۀ شنی، دشت‌های سپید، نیزار و شوره‌زار، شنزار، تپه ماهوری و کوهستانی است. همچنین، گیاهان نادری در آن وجود دارد؛ مثل درختچه‌های یکسالۀ اسدار که زیسگاه مناسبی برای آهو، میش و قوچ است. زمانی که آب داشته است، سالانه میزبان صدها هزار پرندۀ آبزی و کنار آبزی از جمله فلامیگو، هواسیر، اردک، غاز خاکستری و مرغابی بوده است. امسال اندکی از این پرندگان آمده اند. با توجه به سرشماری انجام شده در سالهای پرآب تا ۱۵۰ هزار قطعه شمارش شده‌است، اما امسال کمتر از ۲ هزار قطعه مشاهده شده‌است.

گیاهانی مثل جاروسفید، خارشتر، ارمک، گز، اسدرا و پیچ از جمله گیاهان متعلق به این تالاب هستند

وی در خصوص وضع زیستی و پوشش گیاهی این تالاب بیان کرد: گیاهانی مثل جاروسفید، خارشتر، ارمک، گز، اسدرا و پیچ از جمله گیاهان متعلق به این تالاب هستند. ارتفاع این تالاب از سطح دریا ۱۴۷۵ متر است. بیشترین عرض آن ۱۵ کیلومتر و طول آن حدود ۲۰۵ کیلومتر است. از جمله ارزشهای این تالاب، حفاظت از تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی، ایستگاه انواع پرندگان آبزی و کنار آبزی، فرصت‌های ارزشمند گردشگری و معیشت جایگزین یا پایدار، تعدیل آب‌و‌هوا و کنترل آلودگی هوا و گرد و غبار است.

شیشه فروش در خصوص نقش تالاب در سالم نگه داشتن چرخه طبیعت و آب و هوا عنوان کرد: نقش آن در تثبیت ماسه‌های روان، پیشگیری از بیابان زایی، حفاظت از منابع آب و خاک، کنترل سیل، کاهش و تصفیۀ آلاینده‌ها و پس‌آب‌ها و همچنین حمایت از ارزش‌های فرهنگی و تاریخی حائز اهمیت است. اما از جمله علل خشکی این تالاب می توان به این موارد اشاره کرد. واگذاری بیش از حد از حوزۀ زاینده‌رود، عدم مدیریت یکپارچۀ حوزۀ آبی زاینده‌رود، خشکسالی‌های اخیر، مسیر طولانی رود که حدود ۴۰۰ کیلومتر است. تهدیدات جدی ناشی از ناپایداری جریان رودخانه، فعال کردن کانون‌های گرد و غبار، تأثیرگذاری بر کیفیت و کمیت منابع آب، شور شدن منابع آبی، تحمیل خسارت‌های جبران ناپذیر در تنوع زیستی، اثرات زیانبار در خصوص گردشگری، عدم تخلیۀ سفره‌های زیرمینی و فرونشست زمین است.

او با بیان اینکه برای احیای این تالاب چه اقداماتی لازم است انجام شود، تاکید کرد: از جمله این اقدامات می توان به اجرای طرح‌های نهال کاری و مدیریت کانون‌های گرد و غبار اشاره کرد که در این رابطه سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور باید به صورت ویژه به استان اصفهان اعتبار بدهد که برای تثبیت کانون‌های گرد و غبار، نهال‌کاری در آن اطراف صورت بگیرد. ما درخواست داریم که سازمان حفاظت از محیط زیست کشور، موضوع تالاب بین‌المللی گاوخونی را در جلسات متعددی در حفاظت از اکوسیستم‌های تالابی قرار دهد و در جهت احیای تالاب اقدام کند. این مهم است و وزارت نیرو با توجه به نقشۀ راه احیای زاینده‌رود، باید نسبت به تأمین حق‌آبه‌های تالاب اقدام کند.

مدیرکل ستاد مدیریت بحران استان اصفهان همچنین گفت: اجرای کامل برنامه‌های مبارزه با کم آبی حائز اهمیت است. همچین اقداماتی مثل جلوگیری از بارگذاری‌های جدید در حوزه و ساماندهی و حفاظت از حریم و بستر رودخانه از سراب تا پایا، تأمین حق‌آبه‌های زیست محیطی و دادن آموزش‌های لازم به حق‌آبه‌داران و بهره‌برداران می‌تواند در خصوص تالاب گاوخونی راهگشا باشد.

او یادآور شد: شهر «ورزنه» نزدیک‌ترین شهر به تالاب گاوخونی است که به عنوان یک شهر تالابی شناخته می‌شود. همچنین این شهر سپری برای جلوگیری از گرد و غبار است.

اگر احیای تالاب صورت نگیرد، گرد و غبار تا تهران می رسد

وی تاکید کرد: مطالعاتی صورت گرفته است که با توجه به آنها، اگر احیای تالاب صورت نگیرد و تبدیل به کانون گرد و غبار شود، گرد و غبار تا چند هزار کیلومتر می‌رود و چندین استان را درگیر می‌کند. با توجه به همین مسئله در صورت خشکی این تالاب، به همراه بادهایی که از شرق به غرب می‌وزد می‌تواند حتی استان‌هایی مثل استان تهران را هم تحث تأثیر قرار دهد.

او ادامه داد: روز تالابها گرامی داشته شد، در حالی که تالاب گاوخونی ۱۴ سال است که خشک است و باید احیا بشود. برای احیای تالاب باید تمامی مؤلفه ها را در نظر گرفت، از جمله مولفه های اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، آمایش سرزمینی و ... باید لحاظ شود. بر اساس پهنه‌بندی خشکسالی در سطح استان اصفهان، براساس استاندارد بارش، تبخیر و تعرق که شاخصی به نام STEI است؛ در یک دورۀ ده ساله تا پایان دی ماه، تقریبا ۷۴.۲ درصد از مساحت استان اصفهان همچنان در معرض خشکسالی قرار دارد. بنابراین از وزارت نیرو درخواست داریم که به صورت ویژه نسبت به احیای زاینده‌رود و تالاب اقدام کند.