صدیقه تدریس حسنی*
تحلیلی بر بازار هنر-صنعت فرش دستباف ایران
تولید فرش دستباف ایران از ابتداییترین مراحل تولید تا رسیدن به دست مصرفکننده حدود 30 فرصت شغلی را در خود جای میدهد، این صنعت به لحاظ حجم اشتغال جزء صنایع دارای بیشترین حجم است. هزینههای ایجاد اشتغال در صنعت فرش دستباف یک دهم میزان متوسط هزینه اشتغال در صنعت است. همچنین این صنعت به دلیل ارزش افزوده بالا، ارزش صادراتی و کسب درآمد ارزی، باعث افزایش درآمد ملی کشور میگردد.
فرش بهعنوان یکی از محصولات صنایع دستی ایران، جایگاه مهمی در اقتصاد ایران به ویژه در صادرات غیرنفتی ایران دارد به نحوی که هویت این محصول با نام ایران در بازارهای بینالمللی عجین شده است. با این حال صرفنظر از تجربه چند صد ساله تولید این محصول در کشور، در حدود سه دهه اخیر به واسطه جهانی شدن بازارها و گسترش تجارت بینالمللی، کشورهای دیگری به تولید این محصول روی آورده و خواهان سهمی از بازار جهانی این محصول شدهاند که بالطبع باعث کاهش سهم بازار ایران بهعنوان رهبر بازار جهانی این محصول شده و موجب گردیده جایگاه فرش دستباف ایران در جهان دچار تزلزل شود.
با توجه به مزایایی که رونق و توسعه این صنعت برای اقتصاد کشور دارد، لزوم توجه به آن و رفع مشکلات این صنعت باید بهعنوان یکی از اولویتها در تصمیمات سیاستگذاران قرار گیرد. لذا جهت شناسایی چالشهای این صنعت و ارایه راهکارهای مناسب، در این پژوهش ابتدا جایگاه فرش دستباف ایرانی مورد بررسی قرار گرفته سپس وضعیت تولید، عرضه و تقاضا، اشتغال،سرمایهگذاری و صادرات با هدف شناسایی فرصتهای جذب سرمایهگذاری و رونق تولید و صادرات تحلیل میشود.
سهم بالای هزینه مواد خام و اولیه از هزینههای تولید
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر ریز هزینههای تولید فرش دستباف بدین قرار است:
بررسی هزینههای تولید نشان میدهد عمده هزینه کارگاه (۷۵.۹ درصد) مربوط به هزینه مواد خام و اولیه است. همچنین بعد از آن هزینه جبران خدمات (حقوق و دستمزد نیروی انسانی) سهم ۱۷.۱ درصدی از هزینههای تولید را به خود اختصاص داده است. کمترین هزینه تولید فرش دستباف نیز مربوط به هزینه آب (سهم ۰.۰۷ درصدی) میباشد.
کمبود سرمایهگذاری در تولید فرش دستباف
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار سرمایهگذاری در تولید فرش دستباف طی دوره ۱۳۹۰- ۱۳۹۷ بدین قرار است:
ماخذ: مرکز آمار ایران، طرح آمارگیری از کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر
بررسی آمارهای سرمایهگذاری نشان میدهد طی دوره مورد بررسی سرمایهگذاری در صنعت فرش دستباف کشور رشد ۲۸۲.۳ درصدی را تجربه نموده و از ۳۰۵ میلیون ریال در سال ۱۳۹۰ به ۳,۶۴۲,۷۲۵ در سال ۱۳۹۷ رسیده است.
کوچک بودن مقیاس تولید
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار مقیاس تولید بدین قرار است:
بررسی آمارها نشان میدهد عمده کارگاههای تولید فرش دستباف با مقیاس کوچک و کمتر از ۴۰ نفر کارکن میباشند (۷۹.۲ درصد کارگاههای تولیدی صنعت).
همچنین بررسی وضعیت مالکیت کارگاههای تولیدی صنعت فرش دستباف نشان میدهد که ۹۹.۹ درصد کارگاههای تولیدی مالکیت خصوصی دارند و فقط یک کارگاه بهصورت دولتی در این صنعت مشغول به فعالیت میباشد.
رشد میزان تولید
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار میزان تولید فرش دستباف کشور بدین قرار است:
سهم پایین در اقتصاد تولیدی کشور
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر سهم صنعت فرش دستباف از سهم تولیدات صنعتی و همچنین کل اقتصاد کشور بدین قرار است:
نتایج مقایسه هنر-صنعت فرش دستباف و کل صنعت نشاندهنده دو نکته است:
سهم اندک هنر-صنعت فرش دستباف از ارزش تولیدات، ارزش فروش، ارزش صادرات مستقیم و ارزش افزوده کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر.
سهم نسبتا مناسب هنر-صنعت فرش دستباف از میزان اشتغال، میزان سرمایهگذاری و تعداد کارگاههای صنعتی صنایع ۱۰ نفر کارکن و بیشتر.
امکان مقایسه میان اقتصاد هنر با هنر-صنعت فرش دستباف به دلیل عدم وجود آمار و اطلاعات صحیح و تایید شده از مراجع معتبر (مرکز آمار، بانک مرکزی و ...) وجود ندارد. اما میتوان میان ارزش تولیدات هنر صنعت فرش دستباف و کل تولید ناخالص اقتصاد کشور مقایسه انجام داد.
مقایسه ارزش تولیدات هنر-صنعت فرش دستباف و تولید ناخالص داخلی کشور نشان از سهم اندک آن از اقتصاد کشور دارد.
روند کاهشی صادرات فرش دستباف
بررسی آمار صادرات حاکی از کاهش ۱۱.۹ درصدی ارزش ریالی صادرات، کاهش ۳۰.۱ درصدی ارزش دلاری و کاهش ۳ درصدی میزان وزن فرش دستباف صادراتی ایران طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۹۸ میباشد.
بررسیها نشان میدهد که عمده عرضه فرش دستباف در بازار داخلی از طریق فروشگاههای تخصصی صورت گرفته و در سالیان اخیر به فروش الکترونیکی از طریق فروشگاههای الکترونیکی و تجارت الکترونیکی توجه شده است. ولی آماری از میزان سهم هر یک از این کانالهای عرضه وجود ندارد.
مهمترین عوامل اثر گذار بر عرضه محصول نیز عبارتند از : قیمت و کیفیت محصول، برند شناخته شده و بستهبندی مناسب، هزینههای حمل و نقل و تنوع شیوههای فروش و توزیع و ارایه خدمات پس از فروش.
مقایسه صادرات و واردات جهانی فرش دستباف گویای آن است که انحصار از آن واردکنندگان است تا صادرکنندگان. ساختار صادرات فرش ایران با شرکای تجاری نشان میدهد که واردکنندگان فرش از ایران از ثبات نسبی برخوردار نبودند بهگونه ای که پیوسته از قدرت چانه زنی ایران در میان واردکنندگان کاسته شده است. شایان توجه است غالبا کشورهای اصلی واردکننده فرش دستباف از ایران، به صادرات مجدد به بازارهای مصرف نهایی مبادرت میورزند و هم اینک علیرغم مرکز مهم تولید جهانی فرش دستباف در خاور نزدیک، کشورهایی از اروپا (آلمان)، شرق آسیا (هنگ کنگ)، خلیج فارس (امارات متحده عربی) مراکز مهم تجارت جهانی فرش دستباف (بورس کالایی تخصصی بین المللی) به شمار میآیند.
چالشهای صنعت فرش دستباف
چالشهای صنعت فرش دستباف به دو دسته کلی، چالشهای بالادستی (کلان) و درو بخشی تقسیم میگردد. چالشهای بالادستی به نبود یک برنامه راهبردی مشخص تحت نظر یک متولی واحد با ضمانتهای اجرایی لازم در بازه زمانبندی شده اشاره دارد. چالشهای درون بخشی نیز به مشکلات فرایند تولید، و عرضه یعنی تامین مواد اولیه، تولید توزیع، بازاریابی و فروش فرش اشاره دارد. در جدوب ذیل بهطور خلاصه مشکلات و چالشهای کلان و درون بخشی ارایه شده است.
نتیجهگیری و پیشنهاد
بررسی وضعیت هنر- صنعت فرش دستباف کشور نشان میدهد:
عمده هزینه کارگاه (۷۵.۹ درصد) مربوط به هزینه مواد خام و اولیه است. همچنین بعد از آن هزینه جبران خدمات(حقوق و دستمزد نیروی انسانی) سهم ۱۷.۱ درصدی از هزینههای تولید را به خود اختصاص داده است. کمترین هزینه تولید فرش دستباف نیز مربوط به هزینه آب (سهم ۰.۰۷ درصدی) میباشد.
سرمایهگذاری در صنعت فرش دستباف کشور رشد ۲۸۲.۳ درصدی را تجربه نموده و از ۳۰۵ میلیون ریال در سال ۱۳۹۰ به ۳,۶۴۲,۷۲۵ در سال ۱۳۹۷ رسیده است.
عمده کارگاههای تولید فرش دستباف با مقیاس کوچک و کمتر از ۴۰ نفر کارکن میباشند (۷۹.۲ درصد کارگاههای تولیدی صنعت).
همچنین بررسی وضعیت مالکیت کارگاههای تولیدی صنعت فرش دستباف نشان میدهد که ۹۹.۹ درصد کارگاههای تولیدی مالکیت خصوصی دارند و فقط یک کارگاه بهصورت دولتی در این صنعت مشغول به فعالیت میباشد.
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در خصوص کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر آمار میزان تولید فرش دستباف کشور طی دوره ۱۳۹۳-۹۷ رشد ۱۹۳.۷ درصدی را تجربه نموده است.
نتایج مقایسه هنر-صنعت فرش دستباف و کل صنعت نشاندهنده دو نکته است: ۱- سهم اندک هنر-صنعت فرش دستباف از ارزش تولیدات، ارزش فروش، ارزش صادرات مستقیم و ارزش افزوده کارگاههای صنعتی ۱۰ نفر کارکن و بیشتر. ۲- سهم نسبتا مناسب هنر-صنعت فرش دستباف از میزان اشتغال، میزان سرمایهگذاری و تعداد کارگاههای صنعتی صنایع ۱۰ نفر کارکن و بیشتر.
مقایسه ارزش تولیدات هنر-صنعت فرش دستباف و تولید ناخالص داخلی کشور نشان از سهم اندک آن از اقتصاد کشور دارد.
بررسی آمار صادرات حاکی از کاهش ۱۱.۹ درصدی ارزش ریالی صادرات، کاهش ۳۰.۱ درصدی ارزش دلاری و کاهش ۳ درصدی میزان وزن فرش دستباف صادراتی ایران طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۹۸ میباشد.
همچنین میتوان بیان داشت عمده بازارهای صادراتی فرش دستباف ایرانی در سال ۱۳۹۸ عبارتند از: ژاپن (۱۹.۲%)، آلمان (۱۸.۷%)، امارات (۸.۵%)، لبنان (۴.۷%)، آفریقای جنوبی (۴.۵%)، قطر (۴.۴%)، ایتالیا (۳.۵%)، استرالیا (۳.۴%)، انگلیس (۳.۳%)، هند (۳.۲%)، کانادا (۳.۲%)، پاکستان (۳.۱%)، سوئیس (۲.۴%)، سوئد (۲.۳%)، کویت (۱.۹%)، عمان (۱.۵%)، چین (۱.۴%)، یونان (۱.۴%)، عراق (۱%). که این موضوع گویای دو نکته است: درابتدا تنوع بالای مقاصد صادراتی کشور که انعطافپذیری و قدرت چانهزنی صادرات فرش دستباف را بالا میبرد. دوم کاهش سهم صادرات به بازار امریکا که در طی سالیان گذشته همیشه اولین مقصد صادراتی فرشهای دستباف ایران بوده است و میتواند ناشی از فشار تحریمها باشد.
برای گسترش استفاده از فرش دستباف در بازارهای داخلی و قرارگیری آن در سبد خرید کالای هر خانواده باید این کالا از نظر اجتماعی به کالایی نمادین تبدیل شود. بهطوری که مصرف آن تبدیل به هنجاری اجتماعی گردد. توجه طراحان، بافندگان، رنگرزان، بازاریابان و صادرکنندگان فرش از یکسو و اعمال روشهای فرهنگی و تبلیغاتی مدرن بهمنظور جلب توجه مشتری، از جمله عواملی است که تقاضای فرش دستباف را تحت تاثیر قرار میدهد و میتواند جایگاه واقعی فرش دستباف ایرانی را بدست آورد.
چالشهای صنعت فرش دستباف به دو دسته کلی، چالشهای بالادستی (کلان) و درو بخشی تقسیم میگردد. چالشهای بالادستی به نبود یک برنامه راهبردی مشخص تحت نظر یک متولی واحد با ضمانتهای اجرایی لازم در بازه زمانبندی شده اشاره دارد. چالشهای درون بخشی نیز به مشکلات فرایند تولید، و عرضه یعنی تامین مواد اولیه، تولید توزیع، بازاریابی و فروش فرش اشاره دارد.
فقدان برنامهریزی استراتژیک و بازاریابی سنتی یکی از مشکلات و موانع صادرات فرش ایران است که در صورت استمرار منجر به دستیابی بیش از پیش بازار توسط رقبای خارجی و نزول سهم صادرات فرش ایران خواهد شد. لذا جهت توسعه تولید و صادرات فرش دستباف ایران موارد زیر پیشنهاد میشود:
تدوین طرح جامع فرش دستباف با دو رویکرد کوتاه مدت و بلند مدت با همکاری متولیان دولتی و خصوصی
افزایش کیفیت تولیدات از طریق فرهنگسازی و ترویج استانداردهای تولید و بهبود مستمر
ارتقای بهرهوری تولید با اتکا به حرفهایگرایی در زنجیره تولید صنعت فرش دستباف
تولید محصولات با ارزش افزوده بالا
تنوع بخشی به تولیدات با توجه به سلایق مشتریان و مد و به روز آوری طراحیها
بهرهگیری از فناور و دانش روز در طراحی، رنگرزی، و تحقیق و توسعه
ارتقای رفاه و منزلت اجتماعی کارکنان صنعت
ایجاد بنگاههای بزرگ صنعتی از طریق ادغام و خوشهسازی برای ایجاد صرفه های مقیاس
توسعه آموزش کارکنان (ضمن خدمت و مهارتی)
دسترسی و تامین مواد اولیه با کیفیت و قیمت رقابتی
طراحی مجدد فرایندهای تولید
تمرکز بر زنجیره ارزش و تقویت حلقههای طراحی، تحقیق و توسعه، برندینگ، فروش و بازاریابی
*کارشناس اقتصادی
منبع : مرکز پژوهشهای بازرگانی
ارسال دیدگاه