صادق شیخ زاده: یلدا، یک باور مقدس و هستی‌شناسانه برای مردم ایران است

صادق شیخ زاده، خواننده و دانش آموختۀ مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی، در گفت‌وگو با پانا با اشاره به این امر که آن چه که در مورد یلدا و نه صرفاً در مورد یلدا، بلکه در مورد تمامی آداب و رسومی که در هر ملت واقع می شود، این است که ما می توانیم از نام آن، به آن آداب و رسوم پی ببریم، گفت: این بدان معناست که این فرآیند پژوهش محوورانه را از لغت ها آغاز می کنیم.

میلاد ریشه در یلدا دارد

وی در ادامه، با اشاره به این که یلدا یک واژه سریانی به معنای ولادت است، افزود: این موضوع را می توان در یادداشت های دهخدا دید و همچنین میلاد نیز یک واژۀ عربی است که ریشه در یلدا دارد، منتها در گذشتۀ باستانی ایران، یلدا به معنای ولادت خورشید، یا مهر یا میترا و یا میثره بوده است و نکتۀ دیگری که در مورد این لغت مطرح است این است که یونانیان باستان آن را ناتالیس انوئی کتوس نامیده اند و در این واژه نیز «ناتالیس» به معنای تولد مهر و «انوئی کتوس» به معنای شکست ناپذیر است و در نهایت به واژۀ تولد مهر شکست ناپذیر می رسیم.
شیخ زاده، با اذعان به این امر که در همین راستا با تفسیر این واژگان می توان به مفهوم درونی یلدا نزدیک شد، ادامه داد: ابوریحان بیرونی، کتاب بایسته ای به نام «آثار الباقیه» دارد و در آن از یلدا به عنوان میلاد اکبر به معنای تولد یک بزرگ یاد می کند و در آن جا اشاره می کند که نور از حد نقصانی که دارد به حد زیادت می رسد و اصلاً همۀ آدمیان نشو و نموی خود را آغاز کرده و تمام اتفاقاتی که در جغرافیای عالم می افتد، رویکردیی معنوی از آن بهره برداری می کند.
وی با اشاره به این که در میان مسائل مطرح شده پیرامون یلدا، خصوصیات مشترکی وجود دارد، اظهار داشت: در مورد باستان، اعراب و سریانی سخن گفتیم و اتفاق جالبی که می افتد این است که ما باید میلاد مسیح را نیز در نظر بگیریم که مسیحیان در قرن چهارم میلادی، روز ۲۵ دسامبر را نیز تثبیت کرده اند، این ۲۵ دسامبر به عبارتی همان شب یلدای ما و روز ظهور میترا می باشد و این مفاهیم با هم تطبیق بسیار کاملی دارند.

یلدا، یک باور مقدس و هستی شناسانه برای مردم ایران

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، با اشاره به این امر که مجموعۀ گفتار از این خصوصیت یک نکته را بیشتر به ذهن متبادر نمی کند و آن هم این است که واژۀ یلدا یک باور مقدس و هستی شناسانه در مورد ایران است، تصریح کرد: این تولد، میلاد، وجود و به وقوع پیوستن و حادث شدن است و مردمان آن روزگار تمام تلاش خود را انجام می داند که یک مبارکی به این تولد رقم بزنند و به همین خاطر نمی توان گفت که کدام یک از این خصوصیات مستندتر است، بلکه می توان از همۀ آن ها فصل مشترکی را با عنوان «یلدا، یک باور مقدس و هستی شناسانه برای مردم ایران» استخراج کرد.

وی در ادامه، با اشاره به این که نماد شناسی در هر واقعۀ رسمی که بین مردم یک قوم به وقوع می پیوندد، ووجود داشته و شب یلدا نیز از این خصوصیت مستثنی نیست، تأکید کرد: مردم در طول روز با کار کشاورزی مشغول به فعالیت بوده اند و کار دیگری جز این برای انجام دادن نداشته اند و خصوصیتی که با آن موجه بوده اند، نور خورشید و آب و هوای نیکوی بوده است و این موضوع به نفع آنان بوده است در طی زندگی در می یابند که اگر خورشید بیشتر حضور داشته باشد، آب و هوا معتدل تر باشد و از خصوصیاتی که ما امروز از ان به عنوان خصوصیات پائیزی یاد می کنیم، بهره ای ببرند، سودآوری مهم تر و منفعت بزرگی تر متوجه زیست آنان می شود و به همین خاطر است که خورشید و روشنی را نماد وفق و تاریکی را نماد ظلمت و اهریمن در نظر گرفته اند و از همین روی، بلندترین شبی را که به اهریمن منتسب بوده است، شبی قرار داده اند که در آن شب بتواند در کنار هم جمع بشوند.
شیخ زاده، با اذعان به این امر که در ظاهر این افراد می خواهند برای فرار از اهریمن دور هم جمع شوند، حال آن که باطن این مهم رخداد پسندیده ای به نام صلۀ رحم است، گفت: کاری که اینان می کنند، این است که در این گردهمایی، تمام آن چه که در طول سال به عنوان یک محصول خاص و ویژه بوده است، اگر می شد ان را تا شب یلدا نگاه داری کرد که هیچ و اگر نمی شد، آن را به طرق مختلفی مانند خشک کردن نگاه داری می کردند تا بتوانند از آن در شب یلدا استفاده کنند تا این رخداد شوم و ننگین را از بین ببرند، تا بتوانند نفسی در کنار یکدیگر تازه کنند.

نماد های یلدا برای به کارگیری در طریق زیستی بهتر برای انسان ها گرد هم آمده اند

این خوانندۀ موسیقی سنتی کشورمان، در بخشی دیگر از این گفتگو، با اذعان به این امر که یلدا، اگر چه که نمادهای متناوب و متنوعی دارد و مثلاً ما آن را امروز به انار و هندوانه و دیگر چیزهایی به این شکل می شناسیم، افزود: منظور از این نمادها، ماندن در این نمادها نیست، بلکه ما از تمام این نمادها بهره می بریم تا طریق زیستی بهتری را در کنار هم تجربه کنیم.
وی با اشاره به این که اگر قرار باشد تا در سال های بسیار دور، اجداد ما از انار و هندوانه و آجیل و مصادیقی این چنینی رخدادی را به عنوان رفتن از اهریمن و یا آن چه که شخصاً از ان با عنوان و اصطلاح «نباختن به شیطان» یاد می کنیم، ادامه داد: ما امروز نباید به این فکر کنیم که این خصوصیت های بارز منجر به پیروزی ما نسبت به اهریمن می شود، بلکه یلدا امروز به ما عشق بازی مسالمت آمیز در کنار یکدیگر، تحمل کردن سلیقه های مختلف و بعضاً حتی مخالف و در نهایت کنار یکدیگر برای همدیگر بنشستن را آموزش می دهد و استفاده از فعل نشستن در این فرصت به این معنا نیست که مخاطب می تواند فکر کند که در یلدا می توانند در کنار هم بنشینند.

انار نمونۀ بارز کنار هم نشستن است

شیخ زاده، مردم ایران را قومی دانسته که به خاطر خصوصیت های نمادشناسانه و عدم آگاهی نسبت به آرایه ها و استعاره هاف ایهام ها و ایجازها، خودمان، خودمان را سخیف می کنند و بر همین اساس، اظهار داشت: انار نمونۀ بارزی از کنار یکدیگر نشستن است، به خاطر خصوصیت بارزی که در دانه های آن به خاطر در کنار یکدیگر نشستن وجود دارد، هندوانه نماد خون گرمیف وفق و دوستی است، هر کدام از دانه های آجیل علامتی خاص دارد، پستۀ لب خندان نماد شادی است، باسلوق شبیه ملیجک ها، تلخک ها و دلقک های نماد ایران باستان درست می شود والا لزومی ندارد که باسلوق به این شکل باشد، انجیر خشک شده و هلوی مشتی، به این خاطر مشتی نام گرفته است که این هلوها را با یکدیگر خشک می کنند، می توانند این ها را تک تک نیز خشک کنند، اما این امر نشان از هم بستگی دارد و این هلوی مشتی، به این گونه نبوده است که کسی یک هلوی مشتی بردارد و آن را میل کند، بلکه این هلوی مشتی بین تمام اعضای خانواده و تمام کسانی که دور کرسی و سفرۀ شب یلدا می نشستند، تقسیم می شده است.

وی، در ادامه، پویستن به شعر و موسیقی اصیل ایرانی و به ویژه انس گرفتن با دیوان حضرت حافظ به جهت تفکر بیشتر را از دیگر خصوصیات بارز شب یلدا دانسته و با اذعان به این امر که مردم در شب یلدا برای تفکر دور یکدیگر جمع می شده اند، تصریح کرد: سر منشأ این امر، گذر از اهریمن، بلندترین شب سال و نکاتی این چنینی است اما در باطن باید دید که شب یلدا چه سرمنشأ قوی فرهنگی دارد که می تواند جوانان ما را با این فرهنگ آشنا کند و در نهایت از ثمرۀ این آشنایی چه علاقه مندی هایی به وقع می پیوندد.
شیخ زاده، با اشاره به این که علاوه بر دیوان حافظ می توان از بهره گیری از داستان های شاهنامه، که یک بزرگتر آن ها را در شب یلدا برای فرزندان خود ارائه می کرده است، یاد کرد، تأکید کرد: این بدان معنی نیست که ما با این پرسش مواجه شویم که اگر امروز بزرگتری به لحاظ سنی نداریم، چه کسی داستان های شاهنامه را برای ما بخواند، بزرگتر که تنها به این معنی نیست که فردی وجود داشته باشد که از نظر سنی از همۀ ما بزرگتر باشد و از همۀ ما زودتر به دنیا آمده باشد، بلکه کسی است که دانش او از همۀ ما فراتر است.

امید که یلدا به یک جشن گران پر هزینۀ دو ر از دسترس مبدل نشود

وی در همین راستا، ضمن ابراز خرسندی از این امر که نشانه ها، آئین ها و نماد های بسیار زیادی در یلدا وجود دارد، اظهار امیدواری کرد: امید آن داریم که یلدا به سمتی حرکت کند که بتوان استفادۀ مثمر ثمرتری از یلدا کرد و صرفاً یلدا خلاصه به یک جشن گران پر هزینه ای که نتوان آن را انجام داد و در نهایت به یک جشن دست و پاگیر و زیاد کنندۀ هزینه های زندگی بشود، نشود.
این خوانندۀ موسیقی سنتی ایرانی، با اشاره به این که بر اساس چارت و خصوصیات سازمان بندی شده ای که یلدا جدای اتفاقات باستانی که برای آن می افتد، دارد، خاطر نشان کرد: ما در یلدا دور کرسی می نشینیم و همه در یک سطح هستیم و در این میان بزرگتر، کوچک تر، وزیر و وکیل وجود ندارد، همه چهار زانو می نشینیم، همه باید مقداری از پتوی کرسی را روی خود بیاندازیم و صمیمیتی خاص در این موضوع وجود دارد و در یلدا از میهمانی های پرتجملی که بر اساس اتفاقات مادی که به وقوع می پیوندد خبری نیست، بلکه در یلدا همه گرد هم می آیند که بشنوند و این خصوصیت بسیار مهمی است.
شیخ زاده، با اذعان به این امر که کسی در یلدا حضور پیدا نمی کند که چیزی بگوید، مگر این که دارای خصوصیت ویژه ای باشد، یادآور شد: یلدا نمونۀ بارز بیت حضرت حافظ است که می گوید «تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف، مگر اسباب بزرگی همه اماده کنی» و بر همین اساس، از جمع دوستان، آشنایان و فامیل کسی می تواند در جمع سخن بگوید که اسباب بزرگی را آماده کرده باشد و همه به حرف او گوش می دهند.

در یلدا سخیف شمردن و استهزاء وجود ندارد

وی با تأکید بر این که در گوش کردن شب یلدا، سخیف شمردن و استهزاء و تمسخر وجود ندارد، گفت: مردم در شب یلدا از خصوصیت و منبع دیگری، موضوعات دیگری را مطرح می کنند، که تنها عاقلان دانند و ممکن است مصداق زندگی منی که امروز آن را می شنوم باشد، ممکن است نباشد و در نهایت ممکن است در آینده برای من درسی داشته باشد که بتوانم از آن استفاده کنم.
شیخ زاده، یلدا را پر از مثل و متل دانسته و با اذعان به این امر که امید آن دارد که مردم روزی متوجه شوند که ابزاری که در یلدا استفاده می شود، فقط خوراکی ها نیستند ، بلکه خوراکی ها مدد می کنند و انرژی می دهند که فرد بیش از گذشته و بیش از گردهمایی هایی که در آن شرکت می کرده است، از یلدا استفاده کند، افزود: یلدا استفاده کردن از نظرات و اندیشه های یک کلونی است و به ما کمک می کند که متوجه خصوصیات بارز و ویژۀ افراد شویم و شاید ناب ترین آن این است که بتوانیم به کمک هم بشتابیم.
وی ضمن ابراز خرسندی از این امر که ممکن است برخی از امکانات در اختیار برخی از اعضای خانوادۀ ما وجود ندارد و یلدا سخاوتمندانه این امکان را به ما می دهد تا بتوانیم این امکانات را در اختیار آنان بگذاریم تا آنان نیز از این وجود بهره ببرند، ادامه داد: یلدا، یک ظرفیت انرژی خوب، یک ذخیرۀ مهر انگیزی والا برای ادامۀ زندگی تا بهار است و شما می بیند که در بهار نیز تمام این پیوندها پیروزمندانه تکرار می شود و گویی بیعت تازه ای در افراد به وقوع می پیوند و آن بیعت تازه را باز از طبیعت می گیرند.
شیخ زاده با تأکید بر این مفهوم که خصوصیت های ناب یلدا بی شمار است و ناب ترین آن شنیدن و گفتن است، اظهار داشت: ما می گوئیم گفتگو و در نوشتار می نویسیم گفت‌وگو، و این گفت‌‌وگو رهاورد یلداست که در آن انسان هایی هم سطح یکدیگر، یدون در نظر گرفتن القاب و عناوین بیرون از کرسی و بیرون از منزل، اما اینان، با هم گفتمانی دارند که بی نظیر است و این نخستین جا در آئین های باستانی ما هست که اهمیت گفتن و شنفتن در آن بسیار بالا و دارای انتفاع است.

اعظم پویان