میرزاسنگلاخ، خالق کتیبه فاخر" سنگ بسم‌الله"

این اثر منحصربه‌فرد در کتابی تحت عنوان «کتیبه سنگی بسم‌الله» توسط غلامرضا یزدانی به رشته تحریر درآمده است.

در بخشی از این کتاب آمده است:

محمدعلی قوچانی معروف به میرزا سنگلاخ

در تذکره‌ها چنین قید کرده‌اند که میرزا محمدعلی اردغانی قوچانی اسفراینی معروف به "خامه روان" و متخلص به "سنگلاخ" از رجال شهیر قرن سیزدهم هـ. ق در ممالک اسلامی است. او از خطاطان و شاعران بلندپایه این قرن است و در نثر، سبک خاصی دارد. میرزا سنگلاخ در سال ۱۱۸۵ هـ.ق در اردغان اسفراین چشم به جهان گشود. اصالت او به خاندان قرائی قوچان منتسب بود. منابع، او را میرزا سنگلاخ خراسانی خبوشانی نوشته‌اند. زیرا روستای اردغان در آن زمان از آبادی‌های خبوشان "قوچان"محسوب می‌شد که امروز از روستاهای اسفراین به شمار می‌آید. او دستی در لغت فارسی و عربی و در فنون خط، مهارتی زائدالوصف داشت. از خطوط، به‌ویژه نستعلیق، شکسته و نسخ را خوش می‌نوشت، اما فن غالبش قلم نستعلیق بود و در آن صنعت اعجاز می‌کرد و خطوط را نیز نیکو می‌شناخت.

سنگلاخ مردی درویش‌مسلک و بی‌توجه به دنیا و در عین‌حال بلندپرواز بود. او نزدیک به ۱۱۰ سال از عمر پربرکتش را در نهایت عزت‌نفس و نیک‌نامی گذراند. او در دوران فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه زیست و در تمام عمر طولانی خویش، همسری انتخاب نکرد و غیر از هنر، فرزندی نخواست.

یکی از خصوصیات میرزا سنگلاخ یادگاری دادن نمونه‌ای از خط خود، به علاقه‌مندان بود. علاوه بر کتیبه "مسجد جامع محمدعلی پاشا" در مصر، از جمله آثار ارزشمند میرزا سنگلاخ کتیبه معروف به "سنگ بسم‌الله" است که امروزه زینت‌بخش موزه آذربایجان تبریز است. میرزا سنگلاخ رقم‌های خود را که به دنبال خطوط خود می‌نهاد، در کتابی با عنوان "درج جواهر" جمع کرده که در سال ۱۲۷۲ هـ.ق با خطی عالی در مصر به چاپ رسیده است.

سنگلاخ کنایه‌ای است از وقار این شخصیت. دوستان میرزا سنگلاخ اشعار بسیاری در مدح و منقبت او سروده‌اند. این اشعار را میرزا جمع‌آوری و در کتابی به نام "مجمع الاوصاف" تدوین کرده است. این کتاب دو سال پیش از مرگ میرزا در سال ۱۲۹۲ هـ.ق در تبریز به چاپ سنگی رسید. که در آن علاوه بر اشعار و قصایدی از ممدوحان عثمانی و ایرانی میرزا سنگلاخ، حاوی اشعار بسیار خوب اوست. اهل ادب، اشعار او را، که در چگونگی زندگی‌اش سروده است، بسیار قوی یافته‌اند و آن‌ها را کمتر از اشعار ناصرخسرو قبادیانی نمی‌دانند.

آثار میرزا محمدعلی سنگلاخ

یکی دیگر از آثار میرزا محمدعلی سنگلاخ خامه روان، "تذکره الخطاطین" است که در تبریز به چاپ رسید. از جمله نکات قابل‌توجه در این کتاب، که بر معرفت میرزا سنگلاخ به خط و شناخت خطاطان روزگار دلالت دارد، این است که او خطوط استادان گذشته را که بدون نام خطاط بوده، از روی گردش حروف و مکتب آنان تشخیص داده و این ابهام را بر طرف می کرد. "امتحان الفضلاء" را نیز جزو آثارش باید نام برد، که تذکره خوشنویسان است و در دو مجلد با خط خوش و چاپ زیبا به سال ۱۲۹۱ هـ.ق در تبریز چاپ و نشر شده است. رفتار عجیب‌وغریب، غیرعادی، خیره سرانه و در عین حال جالب میرزا سنگلاخ او را برجسته کرده و مانند بسیاری دیگر از هنرمندان معروف دنیا او را از مردم و زندگی عادی جدا کرده بود.

او در خطاطی اعجوبه دوران و استاد زمان خویش بود تا جاییکه در خط او را هم‌پایه "میر" دانسته اند. مرحوم "میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله نشاط" که از خطاطان و شاعران معاصر با میرزا بود، در تعریف و تمجید از خط او این رباعی را سروده است:

ای حضرت سنگلاخ، ای راد استاد وی گشته روان ابن مقله ز تو شاد

بر لوح مزار «میر» سطری بنویس کز روی خطت مشق کند تا به معاد

گزارش: غلامرضا یزدانی، مسئول آزمایشگاه مرمت موزه آذربایجان تبریز