مدیریت بحران در ژاپن

به گزارش خبرتگار اجتماعی پانا،ژاپن یکی از پرحادثه‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌آید. حافظه تاریخی ژاپنی‌ها سرشار از بلایای طبیعی و بحران‌های متعدد است که فرهنگ و حتی ادبیات این کشور را تحت تاثیر قرار داده است. توالی پیشامدهایی چون زلزله، آتشفشان، سیل، گردباد، طوفان، سونامی و حتی جنگ و البته روحیه عبرت‌آموزی ژاپنی‌ها باعث شده آنها به مردمانی پرتلاش، سخت‌کوش و منظم در افکار عمومی جهان شناخته شوند. ضرب المثل معروف ژاپنی‌ها« هفت بار زمین بخور، هشت بار بلند شو»، فرهنگ و تفکر ژاپنی در تمرین و ممارست در کارها را نشان می‌دهد. دو واژه مهم « وا» به معنای توازن و « گامبارو» به معنای پیگیری سرسختانه از اصطلاحات مهم و اساسی در ادبیات ژاپنی‌ها به شمار می‌آید؛ از این رو با وجود اینکه ژاپن از لحاظ منابع خدادی و بسترهای کشاورزی و طبیعی محدود است، اما با تکیه بر نیروی انسانی منظم و کارآمد خود علاوه بر توسعه اقتصادی، در مدیریت بحران نیز به الگویی موفق در جهان تبدیل شود.

پربیراه نیست زلزله ویران‌گر کانتو در سال 1922 که به عنوان مخرب ترین زلزله ژاپن تا پیش از سونامی 2011 از آن یاد می شود، را نقطه عطفی در تغییر رویکرد مسئولان و مردم ژاپن در مدیریت بحران و نحوه مقابله با بلایای طبیعی به شمار آوریم. تا پیش از آن حوادث طبیعی اثرات مخرب و مرگباری در ژاپن داشت، اما بعد از وقوع این زلزله ژاپنی‌ها تصمیم گرفتند با بررسی هرساله فعالیت‌ها در زمینه پیشگیری، علاوه بر کاهش خسارات مادی و معنوی، آمادگی خود در برابر بحران را افزایش دهند.

برای تحقق این هدف یک شبکه و زنجیره منظم و هدفمند میان ارکان دخیل در هر بحران شکل گرفت. ژاپنی‌ها به این درک مهم رسیده بودند که مدیریت بحران جز از طریق همکاری نهادی دولتی، منابع محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد و شهروندان امکان‌پذیر نیست از این رو علاوه بر افزایش سطح توانمندی هر یک از این مولفه‌ها، ارتباط عمیق و تنگانگی هم میان هریک از آنها شکل گرفت.

برای این مهم، ژاپنی‌ها ابتدا تلاش کردند موضوع بلایای طبیعی را به یک دغدغه مهم در ادبیات و فرهنگ ژاپن تبدیل کنند. از این رو یادمان زلزله عظیم کانتو، در روز اول سپتامبر به عنوان روز « مدیریت بحران» ثبت شد؛ علاوه بر این دوره 5 روزه 30 آگوست تا 5 سپتامبر با نام « هفته مدیریت بحران» نام‌گذاری شد. علاوه بر این روز 17 فوریه نیز به عنوان روز « مدیریت مردم‌نهاد بحران» به منظور افزایش انگیزه فعالیت‌های بشردوستانه مدیریت محلی بلایای طبیعی نام‌ گرفت، تا در اولین گام توجه و تمرکز ژاپنی‌ها به این موضوع مهم معطوف شود. در این مناسبت‌ها تلاش شد با فعالیت‌های متنوعی از جمله برگزاری نمایشگاه مدیریت بلایای طبیعی، سمینار مدیریت بحران، توزیع پوسترهای آموزشی و دوره‌ها و مانورهای مختلف آموزشی دغدغه پیشگیری و مدیریت بحران در جامعه نهادینه شود.

گام بعدی اصلاح ساختار مدیریت بحران بود. به این منظور طرح سه‌گانه‌ای برای پیشگیری از بلایا در ژاپن تدوین شد:

۱) طرح پایه ای پیشگیری از بلایا: طرحی است جامع که کلیه طرح ها و برنامه های پیشگیری از بلایا بر آن استوار است. این طرح توسط شورای مرکزی پیشگیری از بلایا تهیه می‌شود.

۲) طرح عملیاتی پیشگیری از بلایا: طرح عملیاتی پیشگیری از بلایا طرحی است که توسط سازمان ها و شرکت های تعیین شده بر اساس طرح پایه پیشگیری از بلایا تهیه می‌شود.

۳) طرح محلی برای پیشگیری از بلایا: این طرح توسط شورای استانی و شهری ذیربط برای مسائل مورد نظر مرتبط با امور بلایا تهیه می شود.

در ذیل همین طرح، در ساختار جدید مدیریت بحران، دو ارگان اتاق بحران(CAO) به ریاست نخست‌وزیر و آتش‌نشانی(FDMA) مدیریت بحران را بر عهده می‌گیرند. در این میان کلیه نهادها و دستگاه‌ها با هماهنگی و زیرنظر دو نهاد مزبور هدایت می شوند. پلیس مسئولیت حمل و نقل و مدیریت ترافیک را بر عهده می‌گیرد؛ وزارت بهداشت و رفاه و وزارت کشاورزی و تغذیه امور مربوط به تغذیه، بهداشت، مداوای مجروحین، توزیع اقلام خوراکی و بسته‌های سلامت را عهده‌دار می شوند. نهاد آتش‌نشانی متشکل از تخصصی‌ترین نیروها وظیفه امدادرسانی در هنگام وقوع بلایای طبیعی را برعهده دارد. سازمان پلیس ژاپن و ارتش نیز نقش مهمی در تامین امنیت و امدادرسانی و مساعدت دولت در مدیریت بحران ایفا می‌کنند.

یکی دیگر از ارکان مهم مدیریت بحران در ژاپن دولت‌های محلی یا همان مدیریت شهری و شهرداری ها به شمار می‌آیند. تهیه و اجرای طرح پیشگیری از بلایای شهر و روستا بر عهده شهرداران مذکور و ایجاد بستر لازم برای اجرای طرح های محل پیشگیری از بلایا بر عهده شورای پیشگیری از بلایای شهرداری است. مهم‌ترین نقش شهرداری در مدیریت بحران در مرحله پیشگیری، شناسایی ساختمان‌های ضعیف و مقاوم‌سازی آنها در برابر حوادث است. مدیریت شهری در شهرهای مختلف ژاپن به صورت رایگان خدماتی همچون بررسی ساختمان و ارائه پیشنهادات کارشناسی جهت رفع آسیب‌های احتمالی ارائه می‌دهند. بر اساس یک فرایند کاملاً منظم و هدفمند، شهروندان ژاپنی درخواست خود را به شهرداری ارائه می‌دهند، شهرداری ها کارشناسان متخصصی را به محل اعزام می‌کنند تا با بررسی و ارزیابی ساختمان، پیشنهادات لازم ارائه شود؛ در صورت نیاز با درخواست صاحب‌خانه، تعمیر و مقاوم سازی بنا با مساعدت دولت از طریق تسهیلات اعم از وام‌های بلاعوض و یارانه آغاز می‌شود. برای نمونه بعد از زلزله 1995 و کشته شدن بسیاری از شهروندان در زیر آوار دیوارهای سنگین بتنی، مقاوم سازی و تعویض این مدل دیوارها با اعتبارات دولتی از طریق مدیریت شهری صورت گرفت.

اما مدیریت بحران بدون مشارکت و آگاهی خود مردم و به رغم آمادگی دولت و مدیریت شهری نمی‌تواند کارساز باشد؛ از این رو ژاپنی‌ها به سراغ فعالیت گروه‌های محلی و شهروندان هم رفتند. تجربه ژاپنی‌ها از زلزله 1995 هانشین- آواجی درس خوبی به آنها آموخته بود. در جریان آن زلزله بر اساس آمارها 27 هزار نفر از افرادی که در زیر آوارها مانده بودند، توسط مردم نجات یافتند و قریب به یک چهارم از این تعداد یعنی در حدود 8 هزار نفر هم با کمک نیروهای امدادی، آتش‌نشانی، ارتش و پلیس نجات یافتند. بررسی این آمارها نشان می‌داد در صورت آمادگی و آگاهی مردم، امکان نجات افراد بیشتری در همان لحظات اولیه حادثه وجود دارد. با این تفاسیر دولت ژاپن برنامه‌ریزی منسجمی را برای استفاده از ظرفیت سازمان‌های محلی انجام داد، به گونه ای که تعداد سازمان‌های مردم‌نهادی که در حوزه مدیریت بحران فعالیت می‌کردند از حدود 100 هزار در سال 2005 به 130 هزار گروه در سال 2011 رسید به گونه‌ای که بیش از 80 درصد خانواده‌های ژاپنی عضو این سازمان‌های مردم‌نهاد مدیریت بحران بودند. به این گروه‌ها آموزش داده شد که در مدیریت بحران به صورت هماهنگ در کنار سایر بخش‌هائ قرار گیرند. مهم‌ترین وظیفه آنها، خدمات رسانی به آسیب‌دیدگان و مجروحان بود. برای ارتقای سطح آمادگی این گروه ها، نقشه‌هایی تدارک دیده شده بود که مکان استقرار نیازهای اولیه پس از وقوع بحران را نشان می‌داد و البته نقاط خطرناکی که شهروندان باید در هنگام بحران از آنها فاصله بگیرند.

یکی دیگر از عوامل موثر در ارتقای سطح آمادگی ژاپن در مدیریت بحران، نقش آموزش و تربیت نیروی انسانی در مقابله با بلایا و حوادث طبیعی است. آموزش و ارتقای فرهنگ ایمنی در ژاپن به صورت یک اصل و برنامه ریزی دراز مدت در آمده است. این آموزش برای تمامی اقشار جامعه از کودکان تا مسؤلان بلند مرتبه به صورت مداوم وجود دارد و شهروندان به صورت دایم در معرض آموزش قرار می گیرند.

در یک تقسیم‌بندی دیگر، اقدامات و فعالیت هر یک از این عوامل اعم از دولت، شهرداری، سازمان‌های مردم‌نهاد و شهروندان به سه سطح پیشگیری، امدادهای حین بحران و بازسازی و بهبود بعد از بحران تقسیم می‌شود که برای هریک از این مراحل و سطوح آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مشخص و کارشناسی شده‌ای وجود دارند که در زمان نیاز از آنها استفاده می شود. یکی دیگر از نکات عبرت‌آموز در ژاپن این است که برخلاف کشورمان که تمام دغدغه‌ها و ودعده‌ها بعد از فروکش‌کردن بحران فراموش می شوند، در ژاپن به عنوان یک مطالبه مهم در دستور کار دولت قرار می‌گیرد؛ برای نمونه یک سال بعد از فاجعه نیروگاه هسته‌ای در ژاپن، دولت هیاتی را تشکیل داد تا اثرات تشعشات اتمی احتمالی را روی سلامت مردم بررسی کنند.

در یک نتیجه‌گیری کلی، یکی از ویژگی های مدیریت بحران در ژاپن، برقراری تعامل نزدیک و هدفمند با بخش خصوصی و مردم و ایجاد یک شبکه منظم و هدفمند متشکل از همه عوامل موثر در حادثه است. دولت نقش هماهنگ کننده دارد، مسئولیت های اصلی برای اقدامات مورد نیاز بر عهده بخش خصوصی، نهادهای مدنی و مردم است و دولت برای کمک به این بخش ها برنامه‌ریزی و اقدام می‌کند. دولت در برنامه ریزی و سیاست گذاری های کلان نقش هماهنگی امور را بر عهده می‌گیرد. در ژاپن نقش دولت، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و مردم در کنار یکدیگر و در تعامل با هم است. برای به انجام رساندن صحیح و مؤثر مدیریت بحران لازم است که دولت مرکزی، منابع محلی، سازمان‌های مردم-نهاد و شهروندان در جایگاه خویش به درستی عمل کنند. در زلزله و سونامی عظیم سال 2011 ژاپن، نقش منابع محلی و سازمان‌های مردمی بسیار پررنگ گردید و اهمیت وجودی آنها را به اثبات رساند. تجارب ارزشمند کشور ژاپن در زمینه کاهش خسارات و تسریع در خدمت رسانی جای بسی تأمل داشته و ما را وادار به بازنگری در نحوه مدیریت بحران در کشورمان می‌کند. استفاده از تجارب ارزشمند کشوری مانند ژاپن قطعا راهی به سوی بهبود ساز و کار مدیریت بحران در ایران خواهد بود.

عباس توتونچی