ظرفیت‌های هوش مصنوعی به کمک مدیران و معلمان خواهد آمد

به گزارش روابط عمومی دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش؛ خلیل جوادیار در نشست علمی «مدیریت مدرسه در عصر هوش مصنوعی» با طرح این سوال که «آینده آموزش با فناوری هوش مصنوعی به کجا ختم خواهد شد؟» گفت: در عصر تکنولوژی با پدیده‌هایی روبه‌رو می‌شویم که گاهی خوشایند و گاهی ناخوشایند و اضطراب‌آور هستند. اینکه آینده نسل بشر با ربات‌هایی که از انسان قابل تشخیص نیستند عجین می‌شود، پدیده‌ای دلهره‌آور است، درست مثل مدرسه‌ای است که مدیریت آن را یک ربات بر عهده دارد.

وی افزود: هوش مصنوعی، یک فناوری کاملا جدید یا موضوعی ناشناخته نیست و صحبت از آن به دهه‌های گذشته برمی‌گردد. از آنجایی که این امر با پتانسیل تغییر (هوش مصنوعی) به ‌سرعت در حال رشد است، ناگزیر باید برای مواجهه با آن اندیشید و پیش‌دستی کرد.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی ابراز کرد: فناوری هوش مصنوعی باعث تاثیرات و تغییرات زیادی در اغلب صنایع و حوزه‌های مختلف شده که آموزش و مدیریت مدرسه نیز از این قاعده مستثنی نیست. چه بسا رکن اساسی مدیریت کاربست هوش مصنوعی در مدرسه، مدیر است.

وی اضافه کرد: فناوری در آموزش، بحث‌های متنوعی را در حوزه یادگیری و مهارت‌آموزی ایجاد کرده است؛ با این مضامین که آیا فناوری و ابزارهای آن یادگیری را دموکراتیک و تسهیل می‌کند یا در صورت اجازه به افراد منتخب برای کنترل اطلاعات، دموکراسی تهدید خواهد شد؟ آیا فرصت‌های بی‌حدوحصری ارائه می‌دهد یا آینده‌ای وابسته به فناوری بدون بازگشت را رقم می‌زند؟ آیا زمین‌بازی را مساوی می‌کند یا تشدیدکننده نابسامانی است؟ آیا برای آموزش کودکان خردسال می‌توان از آن استفاده کرد یا رشد کودکان را در معرض خطر قرار می‌دهد؟

جوادیار اظهار کرد: این مباحث با تعطیلی مدارس در دوران همه‌گیری 19-COVID و با جلوه‌گری آموزش‌های برخط گسترش یافت و در حال حاضر دولت‌ها به دنبال آن هستند که فناوری‌های مناسب، عادلانه، مقیاس‌پذیر و پایدار به عرصه آموزش وارد شود تا استفاده از آن به نفع تمام فراگیران بوده و ابزار مکملی برای تعامل چهره‌به‌چهره با معلمان باشد.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی گفت: شورای عالی آموزش و پرورش به عنوان مرجع سیاستگذاری در حوزه وظایف آموزش عمومی و متوسطه بر آن است تا با برگزاری نشست‌های تخصصی به این موضوع پرداخته و برای تبیین و آینده‌نگری در خصوص حضور این مقوله در نظام تعلیم‌وتربیت کشور به‌خصوص در عرصه مدیریت مدرسه و آموزش بپردازد. لذا به همین منظور نشست «مدیریت مدرسه در عصر هوش مصنوعی» برگزار می‌شود.

جوادیار افزود: شرایط آموزش با گذشت زمان در حال تغییر است. تجربه دوران کرونا به همه ‌ما آموخت که باید به توانایی‌ها و مهارت‌ها و تجهیزاتی علاوه بر آنچه در اختیار داریم، مجهز باشیم. امکان انجام برخی از وظایف انسانی توسط هوش مصنوعی با همان کیفیت و گاه بهتر از آن وجود دارد.

وی تاکید کرد: لزوم حفظ کیفیت نظام آموزش‌وپرورش در هر گونه ارائه آن چه به شکل حضوری و چه به شکل مجازی یا ترکیبی، مهم است. مدرسه، نقطه آغاز هرگونه تغییرات عمیق یا تحولات در سطح جامعه تلقی می‌شود و لازمه این عمق‌بخشی و موفقیت، آموزش صحیح و به‌موقع به شهروندان است.

جوادیار تصریح کرد: تلاش برای اتخاذ معنای یکسان و ایجاد اشتراک معنا در مجریان، برنامه‌ریزان، سیاستگذاران و... لازم است. تعدّد و تراکم وظایف و نقش‌های مدیران و معلمان مدارس بیش از گذشته ایشان را به لزوم تجهیز شدن به علوم، ابزار و امکانات نوین وادار می‌کند.

وی دلایل توجه به موضوع هوش مصنوعی در مدیریت مدرسه را لزوم تغییر رویکردها و استراتژی‌ها برای تحقق اهداف و اصول، لزوم توجه به آینده‌نگری و آینده‌پژوهی، وجود و تنوع نقش‌ها و وظایف افراد در اجتماع و سازمان، امکان‌دهی و تسهیلگری این موضوع در زمینه‌های مختلف آموزش ‌و پرورش، لزوم ارتقای مهارت‌های مدیریتی در بهره‌برداری از علوم و فناوری‌های نوین، بروز برخی آسیب‌ها در برخی شاخص‌ها چون اُفت تحصیلی، ترک تحصیل، بازمانده از تحصیل و... که گاهی حاصل کمبود یا عدم دسترسی به اطلاعات یا تجزیه و تحلیل آن‌ها است، کمبود نیروی انسانی در برخی شرایط و امکان جبران بخشی یا تمام وظایف این فرد، چگونگی مدیریت تلاقی شرایط فعلی و اقتضائات آن با شرایط آینده و اقتضائاتی دیگر دانست.

جوادیار افزود: ایده بسیار خوبی برای بهینه‌کردن روش‌های آموزشی با این فناوری، امکان تحقق دارد. اگرچه بسیاری از کارشناسان آموزش بر این باورند که این فناوری نمی‌تواند حضور معلمان و مدرسان را به‌طور کامل از بین ببرد اما بیشتر آن‌ها موافق استفاده از هوش مصنوعی در حوزه آموزش به دلیل گفته‌شده هستند و جایگاه شورای عالی آموزش‌وپرورش به عنوان مرجع سیاستگذاری و تصمیم‌گیری در عرصه آموزش‌وپرورش عمومی برمی‌تابد که ورودی فنی و دقیق به موضوع داشته باشد.

وی با اشاره به نگاه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به هوش مصنوعی اظهار کرد: راهبرد کلان شماره 7 سند تحول بنیادین «بهره‌‌مندی ‌هوشمندانه ‌از ‌فناوری‌های ‌نوین‌ در ‌نظام‌ تعلیم‌ و تربیت ‌رسمیِ‌ عمومی ‌مبتنی‌ بر ‌نظام ‌معیار ‌اسلامی» و هدف عملیاتی شماره 17 سند تحول بنیادین «ارتقاى ‌کیفیت ‌فرآیند ‌تعلیم ‌و تربیت ‌با ‌تکیه‌ بر ‌استفاده ‌هوشمندانه ‌از‌ فناوری‌ های ‌نوین‌» و همچنین سیاست‌های اجرایی زیرنظام راهبری و مدیریت، بند7 «افزایش ‌بهره‌وری ‌با‌ تاکید ‌بر‌ استفاده بهینه ‌و‌ هوشمندانه ‌از ‌فناوری‌های ‌نوین بر استفاده از این فناوری تاکید کرده است.»

جوادیار با استناد به پیش‌نویس «نقشه‌ راه ‌توسعه ‌ملی ‌هوش ‌مصنوعی» ‌‌ابراز کرد: اقدامات‌ جهت ‌تحقق ‌راهبرد توسعه کاربردهای ‌هوش مصنوعی در‌ حوزه‌های اولویت‌دار عبارتند از: به‌کارگیری‌ هوش ‌مصنوعی ‌در ‌آموزش‌ (شخصی‌سازی‌آموزش،‌ مدیریت ‌عملکرد‌ دانش‌آموزان، ‌به‌‌کارگیری ‌بازسازی‌ در‌ یادگیری،‌ تدوین ‌سرفصل‌های ‌درسی ‌ارائه ‌دانش ‌مقدماتی ‌هوش‌ مصنوعی ‌برای‌ دانش‌آموزان و آموزش‌ هوش ‌مصنوعی ‌به ‌معلمان.

وی با اشاره به اینکه هوش مصنوعی چه کاری را بهتر از ما انجام می دهد؟ اضافه کرد: تطبیق الگو، طبقه‌بندی اشیا به گروه‌های خاص، خودکارسازی و تکرار کارهای تکراری، پردازش مقادیر زیاد داده، ذخیره‌سازی مقادیر زیادی داده، جمع‌آوری و ادغام داده‌ها از مکان‌ها و حسگرهای متعدد (که برخی از آن‌ها ممکن است سیستم‌های بیولوژیکی را نظارت کنند) و کاهش پدیده‌های پیچیده به قطعات قابل درک برای انسان از جمله کارآیی‌های استفاده از هوش مصنوعی است.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی با طرح این سوال که انسان‌ها چه کاری را بهتر از هوش مصنوعی انجام می‌دهند؟ افزود:
هوش آکادمیک میان‌رشته‌ای، هوش فرادانش (توانایی تشخیص و ایجاد شواهد خوب که می ‌وان در مورد درست بودن یا نبودن اطلاعات تصمیم‌گیری کرد)، هوش اجتماعی، هوش فراذهنی(توانایی تشخیص و نظارت بر رشد هوش هیجانی خود و دیگرانی که با آن‌ها تعامل داریم)، هوش فرازمینه‌ای (توانایی حرکت یکپارچه بین مکان‌ها، افراد، موقعیت‌ها و محیط‌های مختلف (خودکارآمدی درک شده).

وی با اشاره به مفهوم هوشمندی گفت: هوشمندی، مفهومی نسبی دارد و نمی‌توان محدوده صحیحی را برای ارائه تعریف از آن مشخص کرد. رفتاری که از نظر یک فرد هوشمند به نظر می‌رسد ممکن است برای یک فرد دیگر این‌گونه به نظر نرسد اما در مجموع خصوصیات زیر قابلیت‌های ضروری برای هوشمندی است: پاسخ به موقعیت‌های از قبل تعریف ‌نشده با انعطاف بسیار بالا و بر اساس بانک دانش؛ معنا دادن به پیام‌های نادرست یا مبهم؛ درک تمایزها و شباهت‌ها؛ تجزیه و تحلیل اطلاعات و نتیجه‌گیری؛ توانمندی آموختن و یادگرفتن و برقراری ارتباط دوطرفه.

جوادیار تصریح کرد: شاید مسطح‌ترین تعریف هوش مصنوعی این باشد که «به سامانه طراحی‌شده توسط انسان گفته می‌شود که برای حل یک مساله پیچیده، محیط آن را به درستی درک کرده و با تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده، دانش مورد نیاز را استخراج کرده و با تصمیم‌گیری در مورد بهترین اقدامات به یک هدف از قبل مشخص شده در مساله می‌رسد. این سامانه می‌تواند با بهره‌گیری از قدرت یادگیری، توانایی‌های خود را بهبود بخشد.»

وی با اشاره به راه‌هایی که هوش مصنوعی به وسیله آن‌ها حوزه آموزش و پرورش را تحت تاثیر و تحول قرار خواهد داد، اظهار کرد: اتوماسیون ‌وظایف ‌برای‌ کارکنان ‌و ‌معلمان‌، وقت ‌آزاد ‌بیشتری‌ را ‌برای‌ آنان به‌ ارمغان ‌خواهد ‌آورد. یادگیری‌ شخصی‌سازی‌شده‌ پاسخگوی‌ نیازهای‌ فردی‌ دانش‌آموزان ‌و ‌دانشجویان‌ خواهد ‌شد؛ هوش ‌مصنوعی ‌در ‌شناسایی خلاء‌های‌ یادگیری ‌و ‌نقاط ‌ضعف‌ کلاس ‌کمک ‌خواهد‌ کرد؛ تولید ‌محتوای ‌هوشمند ‌و ‌دسترسی ‌جهانی‌ و‌ همیشگی ‌به ‌آن‌ها ‌بیشتر ‌استفاده ‌خواهد ‌شد؛ آموزش ‌آنلاین ‌به‌ رشد ‌خود ‌ادامه‌ خواهد ‌داد؛ تشخیص ‌چهره ‌پا‌ به میدان ‌می‌گذارد و آموزش‌ و ‌توانمندسازی ‌مربیان ‌و‌ معلمان ‌منظم‌تر ‌و‌ کارآمدتر‌ خواهد ‌شد.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی با اشاره به مزیت‌های ادغام هوش مصنوعی در آموزش (با تمرکز بر کلاس درس) گفت: متیو لینچ، یکی از نویسندگان برجسته که مراقب است تا مشکلات احتمالی هوش مصنوعی را نیز در کنار مزایای آن بررسی کند، نوشته است که: «استفاده از هوش مصنوعی در آموزش و پرورش از برخی جهات ارزشمند است اما ما باید در نظارت بر توسعه آن و نقش کلی آن در دنیای خود بسیار هوشیار باشیم». او در EdAdvocate می‌نویسد: «هوش مصنوعی از آموزش کلاس درس کم نمی‌کند بلکه آن را از بسیاری جهات تقویت می‌کند.» و 5 مزیت بالقوه جذاب ادغام هوش مصنوعی در آموزش شامل شخصی‌سازی، تدریس خصوصی، درجه‌بندی، بازخورد در مود کیفیت دوره و بازخورد فوری و معنی‌دار به دانش‌آموزان را برمی‌شمارد.

جوادیار با بر شمردن مزایای بهره‌مندی از هوش مصنوعی در «مدیریت مدرسه» اظهارکرد: صرفه‌جویی ‌در‌ منابع ‌متعدد ‌اعم ‌از‌ انسانی، ‌مالی، ‌تجهیزاتی،‌ زمان‌ و‌...‌ انجام‌ و ‌بهبود ‌عملکرد برخی ‌از ‌نقش‌ها ‌و ‌وظایف ‌به‌ شکل ‌برخط در ‌هر ‌جا و ‌هر ‌زمان؛ پیشگیری ‌از‌ برخی‌ خطاهای‌ دانش‌آموزی‌ در‌ امور ‌تحصیلی ‌و‌...‌؛ اختصاصی ‌شدن (فردی‌سازی) ‌خدمات ‌آموزشی‌ و ‌پرورشی ‌به ‌ازای ‌هر یک ‌از‌ دانش‌آموزان؛ امکان ‌بهره‌مندی ‌از ‌توانایی ‌سایر ‌مدیران ‌و ‌معلمان ‌در ‌اقصی‌ نقاط‌ کشور ‌توسط‌ سایرین از مله این مزایا هستند.

وی با تاکید بر لزوم استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در آموزش افزود: داده‌های آموزشی ‌باکیفیت ‌و ‌معتبر (زیرساخت‌های‌ مناسب ‌و ‌پیچیده)؛ هزینه‌‌کرد ‌منابع ‌مالی ‌در ‌ابعاد ‌تجهیزات، ‌آموزش ‌کارکنان و ‌نگهداری؛ کارکردهای ‌اخلاقی ‌و‌ اجتماعی از جمله ضرورت‌های استفاده از این فناوری در امر آموزش و پرورش دانش‌آموزان است.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی با اشاره به ملاحظات اخلاقی در استفاده از هوش مصنوعی اظهار کرد: متیو لینچ در مورد مزایای هوش مصنوعی در آموزش در نوشته خود با عنوان «چشم‌انداز من برای آینده هوش مصنوعی در آموزش» مراقب است تا مشکلات احتمالی را در کنار مزایای آن بررسی کند و نوشته است که »استفاده از هوش مصنوعی در آموزش‌وپرورش از برخی جهات ارزشمند است اما ما باید در نظارت بر توسعه آن و نقش کلی آن در دنیای‌ ما بسیار هوشیار باشیم. «ملاحظات اخلاقی عمیق است، همانطور که در مورد استفاده از هوش مصنوعی در هر نوع محیطی وجود دارد. هوش مصنوعی فاقد یک به اصطلاح «قطب‌نمای اخلاقی» است. بنابراین با نگاهی به آن برنامه‌نویسی هوش مصنوعی «به اندازه توسعه‌دهنده‌اش اخلاقی است.»

وی تاکید کرد: اخلاق در هوش مصنوعی، یکی از مولفه‌های اصلی و ضروری حضور این فناوری در آموزش و پرورش محسوب می‌شود و همیشه باید در مرکز (توجه) هرگونه توسعه و تصمیم‌‌گیری در مورد هوش مصنوعی و استفاده از آن در آموزش قرار گیرد. لازم است چهارچوب مدون و درخوری برای آن طراحی و ارائه شود.

جوادیار با طرح این پرسش که برای مواجهه حکیمانه با تحولات پرشتاب هوش مصنوعی چه باید کرد؟ ابراز داشت: برای استفاده کامل از ظرفیت این مقوله در امر آموزش، اولویت‌بندی سواد دیجیتال و آموزش هوش مصنوعی ضروری است. دانش‌آموزان، معلمان و سایر کارکنان باید درک کاملی از مفاهیم، قابلیت‌ها، محدودیت‌ها و ملاحظات اخلاقی آن داشته باشند. ادغام موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی در برنامه درسی می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا در یک جامعه مبتنی بر فناوری در قامت مصرف‌کنندگان آگاه و متفکران انتقادی ظاهر شوند.

وی افزود: باید با اتخاذ مقرراتی اطمینان حاصل کرد که استفاده از هوش مصنوعی در آموزش، «انسان‌محور» باقی می‌ماند و به نفع دانش‌آموزان خواهد بود. این مساله باید در مدرسه یا مراکز آموزشی کنترل‌شده و استفاده از آن با نظارت و ارزیابی مستقل همراه باشد. باید پذیرفت که این فناوری در کنار ضرورت چهارچوب‌گذاری منطقی برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی با افزایش یادگیری شخصی، خودکارسازی وظایف اداری - اجرایی و ارائه سیستم‌های آموزشی هوشمند، قادر است نظام آموزشی را متحول سازد.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی تصریح کرد: نیازهای کشور در این زمینه علی‌الخصوص در آموزش ‌وپرورش به شکل دقیق باید تنظیم شود، حکمرانی(تنظیم‌گری) و امنیت داده در کنار به رسمیت شناختن مالکیت فکری از اهمیت دوچندان برخوردار است، از هم‌افزایی‌های منطقه‌ای و جهانی نباید غافل شد، قطعیت و توضیح‌‌پذیری، یکی از اصول پذیرفته‌شده تلقی شود و نقشه هوش مصنوعی (در 3 حیطه هوش مصنوعی عمومی، هوش مصنوعی راهبردی و اَبَر هوش مصنوعی) تنظیم، تصویب و اجرایی شود.

وی با بیان اینکه تلاش در این نشست در به‌ صدا درآوردن ورود ابزارهای نوین به عرصه مدیریت در مدرسه بود، اظهار کرد: بازخوانی بخش‌هایی از آیین‌نامه اجرایی مدارس و سند تحول بنیادین در ارتباط موضوعی مد نظر بود. «ما نمی‌گوییم که به زودی ربات‌های هوشمند جای معلمان را می‌گیرند و یا کلاس‌های آموزشی هوشمند فرابشری را خواهیم دید اما به طور قطع هوش مصنوعی و ظرفیت‌هایش به کمک مدیران و معلمان خواهد آمد تا سیستم ناکارآمد قبلی تغییر کند و سیستمی ایجاد شود که در آن دانش‌آموزان بتوانند سریع‌تر، بهتر و موثرتر یاد بگیرند.»

جوادیار تصریح کرد: هوش مصنوعی برخی از وظایف وقت‌گیر مدیران و معلمان را به عهده خواهد گرفت و زمان آزاد بیشتری را برای پرداختن به مسائل مهمتری به آن‌ها خواهد داد تا بر روی دانش‌آموزان بیشتر متمرکز شوند.

دبیر کمیسیون مدیریت آموزشی با اشاره به این جمله که «باید از طبیعت آموخت که جز «تغییر»، هیچ چیزی همیشگی نیست» تاکید کرد: به طور کلی نظام آموزش و پرورش در سال‌های آینده قطعاً تغییرات بسیاری خواهد داشت و این تغییرات در جهت مثبتی خواهند بود. لزوم حفظ استاندارد تدریس و یادگیری بالا بدون توجه به مشکلات و چالش‌های موجود، یکی از چالش‌های اساسی و بسیار مهم معلمان و راهبران آموزشی در آینده است.