مرور آثار نابرابری جنسیتی بر کادر درمان در شرایط همه‌گیری ویروس کرونا
زنان در نظام سلامت نابرابری بیشتری لمس می‌کنند
تهران (پانا) - زنان به‌طورکلی در سراسر دنیا نقش‌های دیگری هم دارند که آنها را بیشتر در معرض کرونا قرار می‌دهد. آنها نخستین کسانی هستند که جامعه انتظار دارد از بیماران در خانه نگهداری کنند. وظیفه نگهداری و مراقبت، وظیفه‌ای زنانه شمرده می‌شود. این شرایط برای پرستاران شدیدتر است، آنها اگر در میان اعضای خانواده‌شان هم بیمار داشته باشند، وظیفه اصلی نگهداری بر عهده‌شان است و از آنها انتظار می‌رود بین وظایف‌شان در بیمارستان و خانه تعادل برقرار کنند
به‌گزارش شهروند، ویروس کرونا اهمیت کادر درمان را بیش از گذشته برای مردم روشن کرد. در روزهایی که به مردم گفته می‌شد در خانه بمانند، بیمارستان، خانه کادر درمان شده بود. پزشکان، پرستاران، بهیاران و بقیه کادر درمان زندگی‌شان را بالای سر بیماران گذراندند و همچنان این ماجرا ادامه دارد. پرستاران بیش از نیمی از کل کارمندان بهداشت در سراسر جهان هستند و بحران همه‌گیری کرونا کار آنان را افزایش می‌دهد. این در حالی است که گزارش امسال سازمان بهداشت جهانی در روز جهانی بهداشت نشان می‌دهد جهان ٦میلیون پرستار کم دارد. دبیر کل سازمان بهداشت جهانی گفته بود آنان ستون فقرات هر سیستم سلامت و بهداشتی هستند و باید حمایت شوند. پرستاران و کادر درمان در دوره این بیماری بدون وقفه تلاش می‌کنند از عزیزان ما مراقبت کنند در شرایطی که جان خودشان در خطر است.
هم‌اکنون در کل جهان کمتر از ٢٨میلیون پرستار کار می‌کنند و کمبود پرستار در کشورهای کم‌درآمد به‌خصوص در آفریقا و جنوب شرقی آسیا بیشتر است. آنها بیش از حد خسته می‌شوند و میزان عفونت، خطاهای دارویی و مرگ‌ومیر بیماران هم افزایش می‌یابد. پرستاران که بخش اعظم کادر درمان را تشکیل می‌دهند در دوره بیماری کرونا بیش از بقیه قربانی این بیماری شده‌اند. آنها تحت فشارهای بیرونی هم قرار گرفتند و با وجودی که در اغلب کشورها ازجمله ایران تعدادشان به نسبت استانداردها کم است، خبر اخراج یا تعدیل‌شان در روزهای بحرانی شنیده می‌شود. نامه اعتراضی رئیس کل نظام پرستاری به وزیر بهداشت در اواخر فروردین‌ماه این خبر را تأیید می‌کند که بیمارستان‌های خصوصی به بهانه کرونا پرستاران‌شان را اخراج می‌کنند. پرستاران همچنین درآمدشان در مقایسه با پزشکان بسیار پایین است. با توجه به اینکه بیشتر پرستاران در تمام جهان زن هستند، این اتفاقات نابرابری جنسیتی این گروه شغلی را تشدید می‌کند.
لیلا فلاحتی، عضو هیأت علمی گروه مطالعات زنان پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در مقاله‌ای درباره دو کلیشه جنسیتی مردان پزشک و زنان پرستار می‌گوید این کلیشه‌ها به‌طور سیستماتیک نابرابری جنسیتی را بازتولید کرده‌اند. او در مقاله «مدافعین سلامت و نابرابری جنسیتی» که در کتاب «جستارهایی در ابعاد فرهنگی- اجتماعی بحران ویروس کرونا در ایران» منتشر شده، این نابرابری را با توجه به شرایط بحرانی اپیدمی کرونا بررسی کرده است.
این مقاله ابتدا این نابرابری را در طول دهه‌های گذشته مرور کرده و معتقد است منجر به بازتولید نابرابری‌های دیگری شده که در بحران فعلی نیز بار سنگین آن بر دوش زنان است. مقایسه زنان در حوزه سلامت با سایر مشاغل راهگشاست: «مروری بر وضع نیروی کار حوزه سلامت بیانگر شکاف عمیق جنسیتی است که مصادیق آن هم در سطح جهانی و هم در آمار رسمی ایران نیز هویداست. بر اساس آخرین گزارش سازمان بهداشت جهانی، زنان در حال حاضر به‌طور میانگین ٤٢درصد از جمعیت بازار کار جهان را تشکیل می‌دهند. درحالی که در حوزه سلامت زنان ٧٥درصد از نیروی کار را تشکیل می‌دهند و عمدتا در نقش‌های خدمات پرستاری و بهیاری است. مقایسه تعداد پرستاران و پزشکان زن در کشور آمریکا نشان می‌دهد ٩٠درصد از کادر پرستاری و در مقابل ٢٥درصد از کادر پزشکی را زنان تشکیل می‌دهند. در کشور دانمارک و انگلستان نیز به همین ترتیب نابرابری جنسیتی در موقعیت شغلی زنان و مردان وجود دارد. نکته مهم این است که مقایسه حضور زنان در نظام مدیریتی عرصه سلامت نشان می‌دهد شکاف جنسیتی در نقش‌های مدیریتی همچون مدیریت بیمارستان‌ها، مدیریت در نظام سلامت و همچنین موقعیت‌های تصمیم‌سازی به صورت گسترده وجود دارد.» بسیاری از پرستاران برای به دست آوردن فرصت‌های مدیریتی و قدرت تصمیم‌گیری با مانع روبه‌رو هستند و با وجودی که بیشتر پرستاران از میان زنان هستند، تمایل وجود دارد که معدود مردانِ پرستار، سمت‌های مدیریتی را به عهده بگیرند. این تبعیض‌ها از نظر ذهنی به زنان پرستار ضربه می‌زند و آنها را ناراضی می‌کند که در نتیجه آن سیستم درمانی هم نمی‌تواند با بالاترین کیفیت به کارش ادامه دهد.
این گزارش در بررسی وضع کشور ایران نیز دو نوع نابرابری جنسیتی و کمبود شدید نیروی پرستاری را در ساختار سلامت کشور بیان می‌کند: «بر اساس آخرین گزارش وزارت بهداشت در سال ١٣٩٧، در حال حاضر سیستم سلامت کشور ایران با کمبود ١٥٠ تا ١٧٠هزار پرستار مواجه است و این در حالی است که با توسعه بیمارستان‌ها و افزایش تعداد تخت‌های بیمارستانی، پرستاران ناچار به اضافه‌کار اجباری و ارایه خدمات هستند.» معاون پرستاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم مرداد سال ٩٨ به ایرنا گفته بود برای جبران کمبود پرستار باید جمعیت پرستاران کشور دو برابر شود. این شرایط در زمان بحران بیماری کرونا مشکلات بیشتری به وجود می‌آورد، به‌طوری که پس از این بحران، وزارت بهداشت فراخوان استخدام برای پرستاران بیکار، بازنشسته و حتی دانشجویان سال آخر این رشته منتشر کرد؛ قراردادهایی که البته تعهدی برای استخدام نداشت و صرفا پاره‌وقت بود.
بر اساس استانداردهای جهانی، نسبت پرستار به ازای هر تخت در حدود ١,٨ است؛ در حالی که این نسبت در ایران در حدود ٠.٧٣ است که بسیار پایین‌تر از استاندارد است؛ در مقاله فلاحتی در این‌باره آمده است: «این کمبود شدید نیروی کار در بخش سلامت در حالی است که ٩٠درصد کادر پرستاری کشور را زنان و ١٠درصد را مردان تشکیل می‌دهند. این نابرابری جنسیتی در موقعیت‌های بحرانی همچون امروز- که نه‌تنها ایران، بلکه جهان درگیر پاندمی ویروس ناشناخته با میزان واگیری و مرگ‌ومیر بالاست- نشان از این دارد که در سطوح مختلف اقتصادی، اجتماعی و ازجمله آموزشی نیازمند بازنگری جدی هستیم.» در گزارش امسال سازمان بهداشت جهانی هم به این موضوع پرداخته شده که ایسنا آن را این‌گونه نقل کرده است: «بسیاری از کشورهای ثروتمند اقدام به آموزش و تربیت پرستاران به اندازه تأمین نیازهای بهداشتی خود نکرده‌اند و به مهاجرت پرستاران از دیگر کشورها متکی هستند که این موضوع کمبود پرستاران در کشورهای فقیر را تشدید می‌کند. در حال حاضر تنها ٨درصد جمعیت پرستاران جهان به ۵۰درصد از جمعیت جهان خدمت‌رسانی می‌کنند.»
محمد شریفی‌مقدم، دبیرکل خانه پرستار، اسفند سال گذشته و در اوج بیماری کرونا نامه سرگشاده‌ای درباره کمبود نیرو و مشکلات دیگر پرستاران به رئیس‌جمهوری نوشته و گفته بود پرستاران فارغ از تبعیض‌ها و کم‌توجهی‌ها در همه بحران‌ها حاضر شده‌اند، آیا دولتمردان هم احساس وظیفه‌ای نسبت به آنها به خاطر مردم دارند؟ برخی از گزارش‌های بین‌المللی این سوال را مطرح کرده‌اند که آیا زنان بیشتر از مردان در معرض ابتلا به ویروس کرونا قرار دارند؟ این سوال از این جهت اهمیت بیشتری دارد که پرستاران به‌طور مستقیم با بیماران مبتلا به کرونا مواجهند و در تمام جهان مرگ تراژیک آنها در خبرها شنیده می‌شود. در چین دست‌کم ٣هزارو٣٠٠ نفر از کادر درمان به این ویروس مبتلا شدند و تعدادی از آنها جان‌شان را از دست دادند. در ایران نخستین پرستاری که خبر درگذشتش بر اثر بیماری کرونا به گوش رسید، نرجس خانعلی‌زاده، پرستار بیست‌وپنج ساله بیمارستان میلاد لاهیجان بود.
نابرابری دستمزدی در نظام سلامت ایران
میزان نابرابری در دریافت دستمزد در نظام سلامت ایران به شدت بالاست و این مقاله با مروری بر نسبت دریافتی پزشکان و پرستاران در دنیا نتیجه می‌گیرد: «این نسبت در ١٤ کشور دنیا حدود ١,٥ تا ٣ برابر است، ولی در ایران بین ٤٠ تا ١٠٠٠ برابر است.» تأثیرات این شکاف دستمزد هم بر نظام سلامت پوشیده نیست: «نخستین و مهم‌ترین آن مهاجرت پرستاران از ایران به دلیل نارضایتی شغلی است، به‌طوری که در سال ١٣٩٧ نزدیک به ١٣٠ پرستار فقط به کشور استرالیا مهاجرت کردند. از سوی دیگر خروج داوطلبانه از بازار کار به صورت بازخرید و ترک شغل، کاهش بازدهی، بار اضافه نقش به دلیل ساعات طولانی اضافه کار که خود به دلیل کمبود نیروی پرستاری است و افسردگی‌های مزمن نیز از دیگر مصادیق آن است.» گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی نشان می‌دهند که تعداد پرستاران به‌طور میانگین ٨درصد سالانه افزایش پیدا کند تا کمبود پرستار تا سال ٢٠٣٠ در همه کشورها جبران شود.
نظام آموزش عالی در این نابرابری بی‌تأثیر نبوده است و فلاحتی با مرور مطالعات پیشین می‌گوید اینکه به دلایل مختلف در سراسر جهان این رشته همچنان زنانه باقی مانده، امری جهانی است: «در برخی از کشورها وجود نظام سهمیه‌بندی جنسیتی باعث شده این رشته زنانه باقی بماند و در برخی دیگر از کشورها نیز با وجود مشوق‌های گوناگون مردان این رشته را به‌عنوان حرفه اصلی انتخاب نمی‌کنند. پایداری کلیشه‌هایی همچون تناسب این رشته با روحیه زنان، نامناسب بودن دستمزد و استهلاک روحی و جسمی ازجمله مواردی است که جذابیت این رشته را برای مردان کاهش می‌دهد و همچنان نابرابری در تعداد پرستاران زن باقی می‌ماند.»
رفع کلیشه‌های جنسیتی از این رشته، ضرورت ایجاد حمایت‌های اقتصادی و اجتماعی برای شاغلان، کاهش شکاف دستمزد بین پزشکان و پرستاران و تقویت زیرساخت‌های سلامت برای دستیابی به استانداردهای جهانی در نسبت پرستاران به تخت‌های بیمارستانی اقداماتی است که فلاحتی در این مقاله پیشنهاد کرده است. راهکارهایی برای آنکه نابرابری جنسیتی در کادر درمان کاهش پیدا کند.
زنان در خط مقدم
زنان به‌طورکلی در سراسر دنیا نقش‌های دیگری هم دارند که آنها را بیشتر در معرض این بیماری قرار می‌دهد. آنها نخستین کسانی هستند که جامعه انتظار دارد از بیماران در خانه نگهداری کنند. وظیفه نگهداری و مراقبت، وظیفه‌ای زنانه شمرده می‌شود. این شرایط برای پرستاران شدیدتر است، آنها اگر در میان اعضای خانواده‌شان هم بیمار داشته باشند، وظیفه اصلی نگهداری بر عهده‌شان است و از آنها انتظار می‌رود بین وظایف‌شان در بیمارستان و خانه تعادلی برقرار کنند. آنها به‌طور متوسط ٥٠درصد بیش از مردان زمان‌شان را برای نگهداری از اعضای خانواده صرف می‌کنند. زنان پرستار اغلب در خانه وظیفه نگهداری از پدر و مادر سالمند و بچه‌های محصل‌شان را هم به عهده دارند. در شرایطی که در سراسر جهان اغلب مدارس تعطیل‌هستند، وظیفه پرستاران زنی که فرزند دارند، بیشتر از پرستاران مرد است.
گزارش‌های جهانی به کشورها هشدار می‌دهد که به فکر پرستاران‌شان باشند و برای کمیت آنها و کیفیت کارشان سرمایه‌گذاری کنند، چه در زمان وقوع بحران و چه در دوران عادی آنها نیاز دارند که بیشتر باشند تا با کیفیت بهتری کار کنند. سازمان بهداشت جهانی گفته است آمادگی در بحران و توانایی پاسخ‌دهی کادر درمان در دوران بحران ویروس کرونا در معرض آزمایش قرار گرفت و جمعیت زیادی تحت‌تأثیر این چالش قرار گرفتند. در تمام این دوران پرستاران از عموم مردم مراقبت‌های حیاتی انجام دادند. الان بیش از هر زمان دیگری جهان به آنها نیاز دارد، تا آنها بیش از همیشه و با تمام توان و تخصص و آموزش‌هایی که دیده‌اند، تلاش کنند. اما در ایران نظام سلامت کمتر به این مسأله توجه می‌کند. ایلنا از محمد شریفی‌مقدم نقل کرده است که از سال ٩٣ قراردادهای ٨٩ روزه در بیمارستان‌های دولتی برای پرستاران منعقد شد و تا به حال ٣٥درصد نیروهای شاغل زیر نظر دانشگاه‌های علوم پزشکی تحت چنین قراردادی کار می‌کنند.
فلاحتی در مقاله «مدافعین سلامت و نابرابری جنسیتی» می‌گوید ویروس کرونا یک آزمون عملی برای توانمندی زیرساخت‌های نظام سلامت است و کادر درمان نخستین و مهم‌ترین گروه در مواجهه با این بیماری‌اند و مهم است در شرایطی که این بیماری از کادر درمان قربانی می‌گیرد، به این توجه کنیم که چقدر این نظام عادلانه و برابر است و به دنبال اصلاح ساختارهای نابرابر آن باشیم.
ارسال دیدگاه