موسیقی محرم باید به گذشته بازگردد
موسیقی مذھبی دارای تنوع بسیاری است و به شاخه ھای مختلفی تقسیم می شود. در ماه محرم موسیقی آیین ھای عاشورایی و موسیقی نمایشی تعزیه قابل توجه تر و محسوس تر هستند. این دو نوع موسیقی را فقط شیعیان اجرا می کنن موسیقی محرم را می توان موسیقی ای دانست که پر از ملودی ھا و نواھا و لحن ھای سرشار سوزناک است که در کنار نغمه ھای اندوه زا و ریتم ھای سنگین و کم تحرک شکل خاصی از موسیقی را به خود اختصاص داده است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی پانا؛ سوگواری محرم عزاداریها و یادبودهایی است که به مناسبت کشتهشدن حسین بن علی و جمعی از یارانش که در واقعه کربلا روی داد، انجام میشود. این نبرد در سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا در عراق کنونی اتفاق افتاد. سوگواری برای حسین بن علی مختص ماه محرم نمیشود و در دیگر روزهای سال نیز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام میشود. سوگواری برای حسین بن علی و دیگر یارانش از روز نخست محرم آغاز میشود و در ظهر عاشورا به اوج میرسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری تحت عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا میکند. در روز ۱۲ محرم نیز مراسمی با نام «سوم امام حسین» انجام میشود. این نوع مراسمها در روز ۱۶ محرم با نام «هفتم امام حسین» و ۲۰ صفر با نام «اربعین» ادامه پیدا میکند. درواقع مراسم سوگواری سومین امام شیعیان از دیدگاه شیعه اهمیت بسیاری دارد و انجام آن نوعی عبادت است. عزاداری حسینی در جاهای مختلف به صورتهای گوناگون انجام میشود. سوگواری محرم علاوه بر ابعاد مذهبی دارای ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز هست. سوگواری شیعیان ایران در ماه محرم همواره به صورت خودجوش بوده است و حکومتها دخالتی در راهاندازی دستههای عزادار و برپایی مجالس سوگواری نداشتهاند.
مراسم سوگواری حسینی در ایران
در روزهای عزاداری محرم چهره شهرهای بزرگ و کوچک ایران به صورت چشمگیری تغییر میکند و سیاهپوش میشود. بیرقها و علمهای سیاه و گاه سبزرنگ بر در و بام تکایا، مساجد، خانهها، مؤسسات، ادارات و معابر افراشته میشود. زن و مرد و پیر و جوان سیاه میپوشند و خصوصاً در ظهر عاشورا برخی چهرهها و موهایشان را گِلآلود میکنند. در این ایام زنان و مردان و به خصوص جوانان در مساجد و معابر و تکایا جمع میشوند به سر و سینه خود میکوبند تا عزا برپا دارند و با کشتهشدگان واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای کربلا رخ داد ابراز همدردی کنند.
ویژگی ھای موسیقی محرم
موسیقی محرم را می توان موسیقی ای دانست که پر از ملودی ھا و نواھا و لحن ھای سرشار سوزناک است که در کنار نغمه ھای اندوه زا و ریتم ھای سنگین و کم تحرک شکل خاصی از موسیقی را به خود اختصاص داده اند. از سازھای بادی نیز در مواقعی که می خواھند احساسات عمیق و دردناک را برسانند استفاده می شود و برای کوبش و تحکم از سازھای کوبه ای و قریحه انسانی و خلاقیت و ھنر به ھم بپیوندد، می توان شاھد خلق آثاری ماندگار نظیر موسیقی نینوا اثر حسین علیزاده، موسیقی فیلم محمد رسول الله (ص) ساخته موریس ژار، موسیقی موسیقی عزا و سوگ به دلیل سوزناک بودنش، درونی ترین و صادقانه ترین بخش موسیقی محسوب می شود.
موسیقی دینی و نوای عاشورای
موسیقی دینی ایران را میتوان در محرم و عاشورا جستجو کرد. این سبک از موسیقی از جهات مختلف مورد توجه و اسقبال مردم بوده است. نوایی حزن انگیز و تأثر برانگیز که بخش قابل توجهی را در ایام محرم و تاسوعا و عاشورای حسینی و دیگر ایام عزاداری را در طول سال شامل میشود. در هنگام جنگ تحمیلی نیز یکی از عوامل ایجاد روحیه و تحول روحی را می توان در این نوع موسیقی یافت.
آیین های عاشورایی به واسطه موسیقی ریتمیک و با حرکاتی سمبلیک همچون زنجیر زنی، سینه زنی، سنج زنی بیشترین تنوع موسیقی دینی ایران را در بر میگیرد. در گذشته و در میان همه اقوام نقش موسیقی در هنگام اجرای آیین های دینی به قدری مهم بود که بدون موسیقی و شعر هیچ مراسمی اجرا نمیشد. به همین دلیل است که در این نواحی موسیقی و هنر دینی مهم ترین بخش موسیقی و هنر را تشکیل میدهد.موسیقی دینی و آیینی در ایران با توجه به نوع دین آیین های ویژه خاص خود را دارد.
موسیقی تعزیه
یكی دیگر ازگونه های موسیقی كه همراه با هنر نمایش در جهت هنر مذهبی قرار گرفت تعزیه نام دارد. اینكه تعزیه از چه زمانی در ایران شروع شده مورد اختلاف است. در بعضی منابع چنین آمده که تعزیه در لغت به معنای عزاداری و سوگواری است كه از قرن چهارم هجری در ایران آغاز شد. ولی بنابر روایتی نمایش مذهبی و یا در اصطلاح تعزیه تا عصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود زیرا هیچ یك از مورخان و نویسندگان ایران در آثار خود از آن سخنی به میان نیاورده اند.
موسیقی آوازی تعزیه از جنبه های گوناگون قابل اهمیت است. ارتباط و كنش متقابل میان آواز در تعزیه و موسیقی ردیف دستگاهی و هم چنین مسائلی از قبیل منع مذهبی در گسترش موسیقی اهمیت آواز در تعزیه را دوچندان می كند. در واقع موسیقی آوازی تعزیه از سویی مبتنی بر موسیقی آوازی در ردیف دستگاهی است و از سوی دیگر سبب حفظ و تداوم آن در طول سالیان متمادی شد. از زمان صفویه با تشدید فضای مذهبی و منع موسیقی گسترش و تكامل تعزیه سبب شده آواز موسیقی ردیفی به تعزیه وارد شود و خود را با آن وفق دهد.
شاخص ترین موسیقیدان های عاشورایی ابوالحسن خان اقبال آذر؛ آواز را از تعزیه آغاز كرده بود صفحات به جا مانده از وی درآخر عمر و قدرت حنجره او در 104 سالگی شگفت انگیز است در تعزیه فقط بازیگرانی كه در نقش معصومان ویاران امام ظاهر می شوند حق دارند آواز بخوانند و به اصطلاح امروزی دیالوگ های خود را با موسیقی ادا كنند.در تعزیه شبیه خوان حضرت عباس چهارگاه می خواند . چهارگاه یكی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است كه ماهیتی حماسی دارد.
سازهای محرم
سازهای مورد استفاده در مراسم عزاداری را متوان به سه دسته بادی سنتی، مثل شیپور، نی، سرنا و کرنا، سازهای کوبه ای مانند طبل، دهل، سنج و سازهای بادی فرنگی چون ترومپت پیستوندار و قره نی تقسیم کرد.که به آن نیز پرداخته می شود.از زمان ناصرالدین شاه به بعد در تکیه ی دولت سازهای بادی فرنگی نظیر ترومپت و قره نی و مانند آن بر سازهای ملی و محلی افزوده شدند. به طور کلی موسیقی محرم سرشار از الحان و نوای سوزناک، نغمه های اندوه زا و ریتم های سنگین و کم تحرک است. همچنین، میتوان احساسات عمیق و دردناک انسانی را با سازهای بادی، نالان و مویان و آن ضربه دهشتناک را با سازهای کوبه ای به تصویر کشید. موسیقی عزا و سوگ به دلیل تالم شدید مجریان و خالقانش، درونی ترین و صادقانه ترین بخش موسیقی محسوب می شود. در واقع سوگوار راستین و عزادار واقعی آداب و ترتیبی برای عزاداری و سوگ قائل نیست. چه بسا اگر سوختگی دل و احساسات جریحه دار و این عناصر ارزشمند، با ذوق و قریحه انسانی و خلاقیت و هنر به هم بپیوندد، می توان شاهد خلق آثاری ماندگاری بود.
سنج
سِنج نوعی ساز ضربی به شکل دو صفحه برنجی گرد است که معمولاً صدای آن را کوبیدن به هم در میآورند.سنج عبارت از یک صفحه برنجی و فلزی مدور با قطرهای مختلف بین ۲۰ تا ۶۰ سانتیمتر و معمولاً وسط سمت بیرونی سنج برای نگهداشتن آن بکار میرود است. صدای سنجها بسته به خاصیت آنها تفاوت میکند.
سنج در موسیقی های آیینی کاربرد دارد و استفاده دیگری از آن نمی شود. چنین به نظر می رسد که این ساز در عهد باستان نیز دارای چنین کارکردی بوده باشد. آیین های عزاداری مردمان منطقه بوشهر واقع در جنوب ایران، در سالگرد شهادت امام حسین (ع) -امام سوم شیعیان- همواره با سنج و ساز دیگری به نام دمام همراه است. این ساز همیشه در کنار دمام نواخته می شود و صورت تکنوازی ندارد.
طبل
طبل نوعی ساز موسیقی از خانواده پرکاشن است که در رده سازههای کوبهای قرار دارد. طبل تشکیل شده از حداقل یک پوسته، به نام پوسته طبل، که به منظور ایجاد صدا بر روی بدنه آن کشیده شدهاست. طبل یکی از قدیمیترین و پرکاربردترین سازهای دنیا به شمار میرود، و طرح اولیه آن طی صدها سال بدون هیچ تغییری ثابت ماندهاست.دهانه بدنه که پوسته طبل بر روی آن کشیده میشود به طور ثابت دایره میباشد، اما شکلِ دیگر قسمتهای آن بسیار گوناگون است.
در موسیقی سنتی غرب، رایجترین شکل آن استوانه است. سر دیگر طبل ممکن است باز باشد و یا روی آن هم پوسته کشیده باشند، که به آن طبل دوسر میگویند. معمولاً در بین دو سر این نوع طبلها حفرهای ایجاد میکنند تا صدا تشدید شود.در گذشته طبل به جز کاربرد در زمینه موسیقی، در ارتباطات نیز کاربرد داشته، و بعضی مواقع از آن برای فرستادن پیام نیز استفاده میکردند.
نی
نی از سازهای بادی ایرانی است.نی ایرانی بر چند نوع است: دوزله، قره نی، نای هفت بند و نای هفتبند از گیاه نی ساخته میشود و طوری آن را میبرند که از سر تا ته آن شامل هفت بند شود. نی هفتبند یا به اصطلاح نی متشکل از ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت آن است که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشیده میشوند.
آداب و رسوم اقلیم های مختلف در ماه محرم
«نخل گردانی، طبق کشی، طشت گذاری، دستههای شاخسی واخسی، زارخاک، گِل مالی، بیل زنی و...» تنها مشتی از خروارها جلوهها و مراسمهای عزاداری است که مردم شهرهای مختلف ایران در این روزها و شبهای عزای سید و سالار شهیدان انجام میدهند. محرم و عاشورا در فرهنگ مذهبی شیعهها همواره جایگاه خاص و برجستهای دارد و زمینه ساز مجموعهای از سنتها و مراسمهایی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی نسل به نسل و سینه به سینه به دیگران منتقل میشود. اینها گوشهای از آداب و رسومی است که مردم اقلیمهای مختلف در شهرهایشان برگزار میکنند.
آذریها: طشت گذاری
عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با دو رسم خاص «طشت گذاری» و دستههای «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیهها و آداب خاصی برگزار میشود. دستههای عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع میکنند.
به این شکل که دستههای عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شبها در حسینیهها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صفهایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیهها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند. اوج این مراسم درظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمههای به آتش کشیده شده (نماد خیمههای امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه مینشینند.
رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد. چرا که واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع)، یارانشان و ایثارگریهای سقای کربلا برای رسانیدن آب به تشنگان و حماسه آفرینی آنانی که با لبانی تشنه به شهادت رسیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و بخصوص ایرانیان، بیش از پیش عمق بخشیده است تا آنجا که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و بخصوص در شکل گیری آداب و رسوم و آیینهای آنها شاهد هستیم.
یزد: حمل نخل
شكوه عزداری مردم سرزمین بادها و بادگیرها در سوگواری روز عاشورا، آیین نخلبرداری است. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا(ع) یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی آورند. نخلی از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو که هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده میشود. مراسم نخلبرداری از ویژگیهای منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است که با همکاری و همیاری اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن آن و حمل آن در روز عاشورا برگزار میشود.
دربرخی موارد، زرتشتیان یزد هم در ساختن نخلها، همیاری و همکاری دارند. آنها حضرت سیدالشهدا(ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند. مراسم آذینبندی و آماده کردن نخلها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و آبادی صورت میگیرد. برخیها در یزد و حوالی آن، درختان خود را وقف میکنند تا در زمان کهنسالی آن ساقههایش را صرف مرمت نخل کنند. نخلهای بزرگ، پس از تزئین، چندین تُن وزن پیدا میکنند و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. مثلا نخلهای میدان امیر چخماق، میدان امام تفت، میدان مهریز، هر یک به زور دهها نفر نیاز دارد.
ارسال دیدگاه