نفت و تبلور عملگرایی ایدئولوژیک در تاریخ معاصر ایران

به گزارش خبرنگار پانا، تببین نهضت ملی نفت در چارچوب جامعه ­شناسی تاریخی می­ تواند سویه ­های تازه ­ای را از جنبش مذکور در عصر پیشا ورود به قرن جدید شمسی به ایرانی معاصر ارائه دهد. جنبش نفت را می­ توان رویه ­ای اجتماعی حاصل دو مقطع تاریخی عصر پیشارضاشاهی(مشروطه) و همچنین پسارضاشاهی(سالهای 32-20) دانست. عصر رضاشاهی در این تبیین تنها پیوند دهنده دو مقطع مذکور در روند وقوع و شکل­ گیری نهضت ملی نفت بوده است.

اهمیت عصر پیشا رضاشاهی در جنبش مذکور را باید در قالب تبلور تئوریک گفتمان ملی­ گرایی نسل اول روشنفکرانی همچون میرزاآقاخان کرمانی، ناظم­ الاسلام کرمانی و دیگر پیشگامان فکر ایرانی در تاریخ مشروطه دانست که مقدمات طرح و ایجاب پروژه ملی­ گرایی را در لفافه مفاهیم سکولار فراهم نمودند که البته گفتمان نسل اول روشنفکران ناسیونالیسم فاقد وجوه بارز فکر ایدئولوژیک شده و استعمارستیز به معنای عام آن در دوره پسارضاشاهی بوده است. در عصررضاشاه گفتمان ملی­ گرایی مشروعیت خود را با مفهوم دولت مطلقه رضاشاهی و ساختار ناسیونالیسم سکولار سلطنت پهلوی پیوند داد؛ که حاصل این ارتباط، طرد روشنفکران ملی­ گرا و تبلور عملگرایی ایدئولوژیک با مضمون ناسیونالیسم غیرسکولار بود.

عصر پسا رضاشاهی(دوره تاریخی سالهای 1320 به بعد)را باید تولد فکر ایدئولوژیک با مضامین ضد امپریالیستی در ابعاد ملی (جبهه ملی، احزاب ناسیونالیسم "پان ایرانیست­ها"، فدائیان اسلام) و فراملی(احزاب چپ و حزب توده) دانست.

بدین ترتیب سه­ گونه فکر ایدئولوژیک­ شده متفاوت، با پشتوانه ملی­ گرایی در روند چگونگی وقوع جنبش ملی نفت تاثیرگذار بوده­ اند. 1-جبهه­ ملی، احزاب ناسیونالیست و پان ایرانیست­ ها: این گروه در عین دارا بودن وجوه ملی­ گرایی لیبرال، مضامین گفتمان استعمارستیزی را نیز بر خود حمل می­ نمودند. 2-فدائیان اسلام: طرح گفتمان دولت اسلامی با قواعد ایدئولوژیک خاص شریعت از این تشکل نوعی ناسیونالیسم اسلامی ضدشاهی برساخته بود که به روند و تبلور عملگرایی ایدئولوژیک در درون جنبش ملی نفت به صورت غیرمستقیم مساعدت نمود. 3-احزاب چپ، بالاخص حزب توده: جنبش چپ به خوبی توانست مفاهیم پسااستعماری مطروحه در جهان سوم را با مضامین ضداستعماری و پهلوی­ ستیزی در داخل پیوند دهد و به تعبیری به افزونی پشتوانه عمل گرایی ایدئولوژیک جنبش ملی نفت کمک نماید.

دو شاخص مهم می ­تواند نقاط اشتراک گروههای مذکور را از جهت تاثیری که در تبلور عمل گرایی ایدئولوژیک جنبش ملی نفت داشته­ اند تبیین نماید. شاخص اول پشتوانه تئوریک در کنار حمایت توده ­ای است. هر کدام از گروههای فوق ضمن دارا بودن نوعی از تفکر سیاسی، از حمایت توده­ ای خاص خویش نیز برخوردار بودند، همین حمایت مردمی از جنبش ملی نفت، به آنها نوعی از پراتیک ایدئولوژیک بخشیده بود که در چارچوب تاریخ معاصر ایران منحصربه­ فرد است.

گفتمان ضداستعماری و ضد­سلطنت دومین نقطه کانونی مهمی است که گروههای مذکور را در جهت تببین تاریخی و ایدئولوژیک جنبش ملی نفت بهم می­ رساند. با این اوصاف باید اشاره کرد که جنبش ملی نفت برای نخستین بار به صورت مستقیم و غیرمستقیم نمایاننده تبیین تئوریک و پراتیک مفهوم ایدئولوژی در ادبیات سیاسی معاصر ایران است. همچنین جنبش نفت دو مفهوم شاخص در فکر پسارضاشاهی انسان ایرانی یعنی ایدئولوژی و استعمارستیزی به معنای خاص آن یعنی غرب­ ستیزی را وارد گفتمان سیاسی دهه 30 و 40 شمسی بالاخص گفتمان انقلاب اسلامی وارد کرد.

اختصاص عبارت عملگرایی ایدئولوژیک در مورد جنبش ملی نفت در واقع بیانگر پیشی­ گرفتن مشی عملی-مبارزاتی در عرصه سیاسی و بین­ المللی از فکر ملی­ گرایی صرف در قالب­ های مختلف آن اعم از سکولار، ایرانشهری، از مشروطه به بعد بوده است.

مهم­ترین تاثیر جنبش ملی نفت و دکتر مصدق بر جریان های اجتماعی با مضامین ملی در تاریخ معاصر این بوده است که در واقع به آنها هویت مبارزاتی و عملی بخشیده است. جریان ملی­ گرایی بعد از طی طریق در سنگلاخ ­های تحقیر و بیگانه ­ترسی تحمیلی عقلانیت ابزاری مدرنیسم غربی در ابعاد مختلف انسان ایرانی معاصر، توانست به نوعی مشی سیاسی واحد در شکل منتظم آن یعنی جنبش ملی نفت برسد و تجربه ­ای گران­ سنگ در اختیار جنبش هایی با ماهیت ملی در عصر پساجنبش قرار دهد.

نکته آخر در ارتباط با جنبش ملی نفت، هدایت و رهبری جنبش مذکور توسط ملی­ گرایی لیبرال جبهه ملی بود که با وجود دارا بودن وجوه دموکراسی­ خواهی گسترده در پیکره آن، تجلی­ بخش نوعی از ملی­ گرایی با هویت مبارزاتی در تاریخ معاصر ایران هم بوده است.

سعید محمدی - دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران